Υδρογονάνθρακες: Τι μπορούμε να μάθουμε από τους Νορβηγούς

Με την ολοκλήρωση των διαγωνισμών και το μοίρασμα από το ελληνικό δημόσιο των δικαιωμάτων έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων σε πετρελαιο-πιθανές περιοχές όπως Βορειοδυτική Πελοπόννησος, Ιόνιο, Ιωάννινα, Κατάκολο και την ανάληψη αυτών από μεγάλες εταιρίες του κλάδου, το επόμενο βήμα που πρέπει να γίνει από το ελληνικό κράτος άμεσα είναι ο σχεδιασμός και η στρατηγική για την επόμενη ημέρα.

Το τελευταίο διάστημα στην αγορά των υδρογονανθράκων υπάρχει επενδυτική κινητικότητα, καθότι υπάρχει σοβαρό επενδυτικό ενδιαφέρον από μεγάλες διεθνείς εταιρείες, όπως από τον αμερικανικό κολοσσό ExxonMobil που έχει εκδηλώσει, μαζί με τη γαλλική Total και τα ΕΛΠΕ, ενδιαφέρον για έρευνες στην περιοχή νοτιοδυτικά της Κρήτης.

Η εξόρυξη και εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων στην Ελλάδα βρίσκεται σε καλό δρόμο και αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε αυξημένα έσοδα για το ελληνικό δημόσιο τα επόμενα χρόνια. Θα συμπέραινε λοιπόν εύκολα κάποιος ότι αυτό θα μας βγάλει από τα πολλά οικονομικά αδιέξοδα και από την ύφεση.

Είναι όμως αυτή η πραγματικότητα; Η Νορβηγία είναι οδηγός και παράδειγμα για το τι πρέπει να κάνει η ελληνική πολιτεία με τα έσοδα που θα προκύψουν από αυτή την ομολογουμένως προσοδοφόρα δραστηριότητα, έτσι ώστε να έχει θετική επίδραση και να μη δημιουργήσει επιπλέον προβλήματα. Να υπενθυμίσουμε ότι η ιστορία των πετρελαίων στην Ελλάδα ξεκινά από τα τέλη της δεκαετίας του '70 με το κοίτασμα του Πρίνου, το οποίο σημειωτέον είναι ακόμη σε παραγωγή. Κοίτασμα βέβαια και δραστηριότητα που δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτή της Νορβηγίας.

Η Νορβηγία

Το Βασίλειο της Νορβηγίας είναι χώρα της Ευρώπης στο δυτικό μέρος της Σκανδιναβίας ωστόσο δεν είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στα δύο δημοψηφίσματα ένωσης το 1972 και το 1994, το «όχι» επικράτησε.

Ο πληθυσμός της ανέρχεται σε 5.295.619 κατοίκους, σύμφωνα με την πιο πρόσφατη μέτρηση. Η οικονομία της Νορβηγίας είναι κατά βάση μικτή, κρατικός και ιδιωτικός τομέας διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην παραγωγή. Το μεγαλύτερο μέρος της οικονομίας βασίζεται στην εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, συμπεριλαμβανομένης της αλιείας, του πετρελαίου και της υδροηλεκτρικής ενέργειας.

Η ανάπτυξη της χώρας είναι εντυπωσιακή. Το συνολικό ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) της νορβηγικής οικονομίας το 2016 ήταν 370 δισεκατομμύρια δολάρια. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ ανήλθε σε 70.000 δολάρια, 48% μεγαλύτερο από τον μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Ο τομέας των υπηρεσιών συνεισφέρει 52,7% του ΑΕΠ, ακολουθούμενος από τη βιομηχανία (45,1%) και τη γεωργία (2,2%). Από το εργατικό δυναμικό 2,8 εκατομμυρίων ατόμων, περίπου το 76% εργάζεται στον τομέα των υπηρεσιών, 21,1% στον τομέα της βιομηχανίας και 2,9% στον τομέα της γεωργίας. Τον Νοέμβριο του 2017 το ποσοστό ανεργίας ήταν 4.1% (ενδεικτικά η Γερμανία την ίδια περίοδο είχε 3.7% και οι ΗΠΑ 4,1%.) Ο μέσος μικτός μηνιαίος μισθός το 2016 ήταν 4.200 ευρώ, με πληθωρισμό 0.2%. Επιπλέον, διαθέτει συναλλαγματικά διαθέσιμα ύψους 55 δισ. δολαρίων και αξιολόγηση πιστοληπτικής ικανότητας AAA από τη Standard & Poor's.

Το αγκάθι όμως στην προηγούμενη ειδυλλιακή εικόνα και το μεγάλο ερώτημα είναι τι θα γίνει μόλις εξαντληθούν τα αποθέματα φυσικών πόρων. Θα μπορέσει η Νορβηγία να διατηρήσει την υψηλή ποιότητα ζωής και την οικονομική της επιτυχία; Η εξάρτηση από μη ανανεώσιμους πόρους όπως το πετρέλαιο καθιστά την οικονομική ανάπτυξη ευάλωτη σε περίπτωση ύφεσης στην παγκόσμια οικονομία. Οι Νορβηγοί έχουν επίγνωση του προβλήματος και με στρατηγικό σχεδιασμό φρόντισαν να διασφαλίσουν το μέλλον των επόμενων γενεών.

Η ιστορία των υδρογονανθράκων 

Η εποχή των πετρελαίων της Νορβηγίας ξεκίνησε πριν από περίπου μισό αιώνα και αρκετά από τα πρώτα κοιτάσματα εξακολουθούν να συνεισφέρουν στη συνολική παραγωγή της χώρας. Τα πρώτα κοιτάσματα αναπτύχθηκαν στη Βόρεια Θάλασσα και σταδιακά στα βόρεια της Νορβηγικής Θάλασσας και της Θάλασσας του Μπάρεντς.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1950, πολύ λίγοι στη Νορβηγία πίστευαν ότι υπάρχουν πλούσια κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου που μπορούν να αξιοποιηθούν στη νορβηγική υφαλοκρηπίδα. Απόδειξη, γεωλογική έρευνα που στάλθηκε στο Υπουργείο Εξωτερικών το 1958 και ανάφερε μεταξύ άλλων ότι η πιθανότητα εξεύρεσης άνθρακα και πετρελαίου στην ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα από τη νορβηγική ακτή θα πρέπει να αποκλεισθεί. Όλα όμως άλλαξαν με την ανακάλυψη του κοιτάσματος αερίου Groningen στην Ολλανδία το 1959 και η προοπτική ότι θα μπορούσαν να υπάρχουν υδρογονάνθρακες κάτω από τη Βόρεια Θάλασσα αναθεωρήθηκε άμεσα.

Τον Οκτώβριο του 1962 χτύπησαν την πόρτα της Νορβηγίας οι πρώτοι μνηστήρες. Η Phillips Petroleum, εταιρία αμερικανικών συμφερόντων, αιτείται άδεια για δραστηριότητες εξερεύνησης στη Βόρεια Θάλασσα. Η εταιρεία ζήτησε άδεια για τα τμήματα της Βόρειας Θάλασσας που βρίσκονταν στα νορβηγικά χωρικά ύδατα προσφέροντας 160.000 δολάρια τον μήνα. Οι Νορβηγοί όμως γρήγορα κατάλαβαν ότι οι Αμερικανοί προσπαθούν να αποκτήσουν αποκλειστικά δικαιώματα στην περιοχή, κάτι που δεν τους άρεσε καθόλου, με συνέπεια να απορρίψουν την αρχική προσφορά. Οι βάσεις για τον στρατηγικό σχεδιασμό ανάπτυξης και εκμετάλλευσης των υδρογονανθράκων άρχισαν να μπαίνουν. Εάν οι περιοχές αυτές ανοίξουν για εξερεύνηση, θα πρέπει να συμμετάσχουν περισσότερες εταιρείες.

Τον Μάιο του 1963, λοιπόν, η νορβηγική κυβέρνηση κήρυξε κυριαρχία στη νορβηγική υφαλοκρηπίδα, δηλώνοντας ότι οι φυσικοί πόροι ανήκουν στο νορβηγικό κράτος και μόνον ο βασιλιάς (στην πράξη, η κυβέρνηση) έχει την εξουσία να χορηγεί άδειες για εξερεύνηση και παραγωγή. Τον Μάρτιο του 1965, συνάφθηκαν συμφωνίες για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας, κυρίως τα όρια με τη Δανία και το Ηνωμένο Βασίλειο, με βάση την αρχή της διάμεσης γραμμής. Ο πρώτος γύρος χορήγησης αδειών της Νορβηγίας ανακοινώθηκε στις 13 Απριλίου 1965 και χορηγήθηκαν 22 άδειες παραγωγής.

Η πρώτη αξιόλογη ανακάλυψη ήρθε λίγο πριν από τα Χριστούγεννα το 1969 με την ανακάλυψη του Ekofisk, το οποίο αποδείχθηκε ένα από τα μεγαλύτερα υπεράκτια κοιτάσματα πετρελαίου που ανακαλύφθηκαν ποτέ. Σειρά σημαντικών ανακαλύψεων ακολούθησαν τα επόμενα χρόνια. Το 1993 ξεκίνησε η παραγωγή στη Νορβηγική Θάλασσα και το 2007 στην θάλασσα του Μπάρεντς.

Διαχείριση των εσόδων από το πετρέλαιο 

Το κρατικό ταμείο διεθνών επενδύσεων (Statens pensjonsfond Utland, SPU), αρχικά Ταμείο Πετρελαίου, ιδρύθηκε το 1990 για να εξασφαλίσει μια μακροπρόθεσμη προοπτική στη διαχείριση των εσόδων που προέρχονται από το πετρέλαιο. Σκοπός του ταμείου είναι να επενδύει τμήματα του μεγάλου πλεονάσματος που παράγεται από τον νορβηγικό πετρελαϊκό τομέα.

Το πλεόνασμα προκύπτει κυρίως από φόρους εταιρειών, πληρωμές για άδειες εξερεύνησης πετρελαίου, καθώς και άμεσους χρηματοοικονομικούς τόκους του Δημοσίου και μερίσματα από την μερικώς κρατική εταιρεία Statoil. Για να κατανοήσει κανείς πόσο ικανοί και αποτελεσματικοί διαχειριστές είναι οι Νορβηγοί με τα συγκεκριμένα κεφάλαια, στο τέλος του 2017, η αξία του αμοιβαίου κεφαλαίου ανερχόταν σε 1 τρισ. δολάρια. Αυτό αντιστοιχεί σε ποσό μεγαλύτερο από 180 εκατομμύρια δολάρια για κάθε Νορβηγό πολίτη.

Ένας από τους χρυσούς κανόνες που ακολουθεί πιστά το κρατικό ταμείο είναι να επενδύει σε διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές, εξασφαλίζοντας έτσι ότι ο κίνδυνος που πιθανόν να προκύψει από μια επένδυση να είναι ανεξάρτητος από τη νορβηγική οικονομία. Το ταμείο κρατικών επενδύσεων έχει μακρύ επενδυτικό ορίζοντα και μεταξύ άλλων προορίζεται να διαχειριστεί έτσι ώστε το πετρέλαιο της Νορβηγίας να ωφελεί και τις μελλοντικές γενιές.

Εύκολα καταλαβαίνει κανείς ότι τα τρέχοντα έσοδα από τον κλάδο του πετρελαίου διανύουν την καλύτερη περίοδό τους. Τα έσοδα όμως θα αρχίσουν να μειώνονται με την πάροδο του χρόνου, διότι τα κοιτάσματα πετρελαίου δεν είναι ανεξάντλητα. Ένας από τους σκοπούς του κρατικού ταμείου επενδύσεων λοιπόν είναι να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις της επικείμενης μείωσης των εισοδημάτων και να εξομαλύνει τις καταστροφικές επιπτώσεις των εξαιρετικά διακυμάνσεων των τιμών του πετρελαίου.

Τα έσοδα από το πετρέλαιο εισέρχονται σταδιακά στην οικονομία, σύμφωνα με έναν χρυσό δημοσιονομικό κανόνα, οι κυβερνητικές δαπάνες δεν πρέπει να χρησιμοποιούν κανένα από τα κεφάλαια του αμοιβαίου κεφαλαίου, πάρα μόνο ένα 3%, ποσοστό που αφορά στην αναμενόμενη πραγματική απόδοση. Αυτό εξασφαλίζει ότι τα έσοδα από το πετρέλαιο συμβάλλουν στην ομαλή διακύμανση της οικονομίας και εξασφαλίζουν την αξιοποίηση της παραγωγικής ικανότητας και τη χαμηλή ανεργία. Εφόσον λοιπόν τηρηθεί ο συγκεκριμένος κανόνας, το κεφάλαιο του ταμείου δεν θα εξαντληθεί με την πάροδο του χρόνου και οι μελλοντικές γενιές θα μπορούν επίσης να επωφεληθούν από τον πλούτο πετρελαίου της Νορβηγίας

Φορολογία πετρελαίου

Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, στόχος της Νορβηγίας ήταν πάντοτε να παρέχει ένα πλαίσιο για την κερδοφόρα παραγωγή πετρελαίου και φυσικού αερίου μακροπρόθεσμα. Θεωρήθηκε επίσης σημαντικό να διασφαλιστεί ότι το μεγαλύτερο μέρος της δημιουργίας αξίας να αποδίδεται στο κράτος, έτσι ώστε να μπορεί να ωφελήσει την κοινωνία στο σύνολό της. Αυτό επιτυγχάνεται εν μέρει από το φορολογικό σύστημα.

Οι εταιρείες πετρελαίου υπόκεινται σε πρόσθετο ειδικό φόρο. Το 2017 ο φορολογικός συντελεστής εταιρειών ήταν 24% και ο ειδικός 54%. Το 2018 οι φορολογικοί συντελεστές προσαρμόστηκαν στο 23% και 55% αντίστοιχα. Αυτό μας κάνει έναν φορολογικό συντελεστή που αγγίζει το 78%. Να επισημάνουμε ότι μόνο τα καθαρά κέρδη των εταιρειών φορολογούνται.

Το 2017, τα εκτιμώμενα φορολογικά έσοδα της Νορβηγίας από πετρελαϊκές δραστηριότητες ανήλθαν περίπου σε 8,3 δισεκατομμύρια δολάρια. Το σύστημα φορολόγησης πετρελαίου έχει μια απλή λογική, ένα επενδυτικό σχέδιο που είναι επικερδές για έναν επενδυτή πριν από τη φορολογία θα πρέπει να είναι επίσης επικερδές μετά τη φορολογία.

Το σημαντικότερο για να επιτευχθούν όλα τα παραπάνω είναι η ισχύς των θεσμών και η διαφάνεια. Kαι εδώ η Νορβηγία πάλι μας δείχνει τον σωστό δρόμο. Η Νορβηγία λοιπόν, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη διαφάνεια και στην καταπολέμηση της διαφθοράς, συμμετέχει στην «Πρωτοβουλία Διαφάνειας Εξορυκτικών Βιομηχανιών» (Extractive Industries Transparency Initiative - ΕΙΤΙ). Η ΕΙΤΙ απαριθμεί σήμερα 51 μέλη χώρες και είναι μια πρωτοβουλία του πρώην Βρετανού Πρωθυπουργού Tony Blair για την αύξηση της διαφάνειας στις χρηματοπιστωτικές συναλλαγές στο πετρελαϊκό και τον μεταλλευτικό τομέα. Από το 2003, η Νορβηγία ενθάρρυνε ενεργά την πρωτοβουλία αυτή με πολιτική και οικονομική στήριξη, αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας ήταν η ίδρυση της διεθνής γραμματείας της EITI στο Όσλο το 2007.

Είναι παράδοξο το γεγονός ότι οι χώρες με αφθονία φυσικών πόρων είναι συχνά πολύ φτωχές και χαρακτηρίζονται από πόλεμο και συγκρούσεις (πηγή πόρων). Στόχος του ΕΙΤΙ είναι ότι ένα μεγαλύτερο μερίδιο των εσόδων από τους φυσικούς πόρους θα συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη και στις καλύτερες συνθήκες διαβίωσης του πληθυσμού ("Η εξασφάλιση πόρων για τους ανθρώπους"). Μέσω της διαφάνειας στις ροές πληρωμών, οι αρχές θα είναι υπόλογες για τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούνται τα έσοδα. Αυτό απαιτεί καλύτερη διακυβέρνηση και λιγότερη διαφθορά. Μια τέτοια εξέλιξη θα συμβάλει επίσης στη βελτίωση του επενδυτικού κλίματος σε ορισμένες χώρες και με τη σειρά του θα συμβάλει στην οικονομική πρόοδο.

Κλείνοντας θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η ελληνική πολιτεία κάνει προσπάθεια να αντιγράψει και να προσαρμόσει στην ελληνική πραγματικότητα επιτυχημένα μοντέλα όπως το Νορβηγικό. Ο νόμος 4123 του 2013 που ίδρυσε τον «Εθνικό Λογαριασμό Κοινωνικής Αλληλεγγύης Γενεών» (ΕΛΚΑΓ) και η πρόσφατη διαβούλευση για την δημιουργία της Αναπτυξιακής τράπεζας Ελλάδας είναι παραδείγματα αυτής της προσπάθειας και έχουν άρωμα Νορβηγίας.

Ο ΕΛΚΑΓ θα τροφοδοτείται από τα έσοδα του Δημοσίου (μερίσματα, δικαιώματα, φορολογία) από τις εταιρείες που αναλαμβάνουν την έρευνα και εκμετάλλευση των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων και από τη διάθεση αδειών για έρευνες και θα πλαισιώνεται από Γνωμοδοτικό Συμβούλιο Ηθικής!

Ευχή όλων οι παραπάνω προσπάθειες να αποδώσουν και να μη γίνουν ένα κακό αντίγραφο μιας επιτυχημένης συνταγής.

* Ο Γεώργιος Χασάπης είναι μηχανικός πετρελαίου και φυσικού αερίου και μεταπτυχιακός φοιτητής στο MSc in Energy Management του Διεθνούς Πανεπιστημίου της Ελλάδος.

Sources: www.norskpetroleum.no, www.regjeringen.no , The Ministry of Petroleum and Energy of Norway