Η... τέχνη της καθαρής σκέψης

Όλα άρχισαν το φθινόπωρο του 2004 σε μία εσπερίδα. Μετά από πρόσκληση του εκδότη Χούμπερτ Μπούρντα, πήγα στο Μόναχο για να συμμετάσχω σε αυτό που αποκαλούμε «ανεπίσημη ανταλλαγή απόψεων μεταξύ διανοουμένων». Ως τότε δεν είχα ποτέ θεωρήσει τον εαυτό μου «διανοούμενο» (σπούδασα οικονομικά και έγινα επιχειρηματίας –το εντελώς αντίθετο ενός διανοούμενου), αλλά είχα δημοσιεύσει δύο μυθιστορήματα και, καταπώς φαίνεται, αυτό αρκούσε.

Ένας από τους συνδαιτυμόνες ήταν ο Νασσίμ Νίκολας Τάλεμπ, άγνωστος τότε χρηματιστής της Γουώλ Στρητ, λάτρης της φιλοσοφίας. Με συνέστησαν ως γνώστη των Άγγλων και Σκωτσέζων φιλοσόφων του Διαφωτισμού, ιδίως του Ντέηβιντ Χιουμ. Προφανώς με είχαν μπερδέψει με κάποιον άλλον. Δεν είπα τίποτα, αρκέστηκα σε αμήχανα χαμόγελα προς την ομήγυρη και άφησα την σιωπή μου να δημιουργήσει την εντύπωση ότι είχα τεράστιες φιλοσοφικές γνώσεις. Ο Νασσίμ Τάλεμπ πήρε αμέσως μία καρέκλα που βρισκόταν εκεί, την χτύπησε ελαφρά για να διαπιστώσει αν είναι γερή και με κάλεσε να καθίσω δίπλα του.

Ευτυχώς, μετά από λίγα λόγια για τον Χιουμ, η συζήτηση δεν άργησε να προσανατολιστεί και πάλι προς την Γουώλ Στρητ, πράγμα που μού επέτρεψε τουλάχιστον να την παρακολουθήσω. Αστειευτήκαμε για τα συστηματικά λάθη που κάνουν οι διευθύνοντες σύμβουλοι –χωρίς να αφήνουμε τους εαυτούς μας απ’ έξω. Θυμηθήκαμε απίθανα γεγονότα που, με την χρονική απόσταση, εμφανίζονταν πλέον λιγότερο απίθανα. Κοροϊδεύαμε τους επενδυτές οι οποίοι, παρά την πτώση των αξιών, ήταν ανίκανοι να αποχωριστούν τις μετοχές τους.

Στην συνέχεια, ο Τάλεμπ μού έστειλε χειρόγραφες σελίδες που σχολίασα, ασκώντας ενίοτε κριτική, και οι οποίες εντάχθηκαν σε αυτό που έμελλε να γίνει λίγο καιρό αργότερα παγκόσμιο μπεστ σέλλερ –τον «Μαύρο Κύκνο». Η πρωτοφανής επιτυχία του βιβλίου επέτρεψε στον συγγραφέα του να μπει στον κλειστό κύκλο των μεγαλύτερων διανοουμένων του κόσμου.

Από την μεριά μου, άρχισα να καταβροχθίζω την υπάρχουσα βιβλιογραφία σχετικά με την «Ευρετική (Heuristics) και τα γνωστικά σύνδρομα» με όλο και ζωηρότερη περιέργεια. Παράλληλα, συζητούσα εκτενώς με πολλές προσωπικότητες που ανήκαν στους διανοούμενους της ανατολικής ακτής των ΗΠΑ. Χρόνια αργότερα συνειδητοποίησα ότι, εκτός από την συγγραφική και επαγγελματική μου εργασία, είχα κάνει μία πραγματική μελέτη κοινωνικής και γνωστικής ψυχολογίας.

Στο πλαίσιο αυτό, είχα μπορέσει να καταλάβω κάποια πράγματα, βασικά ωστόσο για τον άνθρωπο που θέλει να σκέπτεται. Είχα έτσι συνειδητοποιήσει ότι υπάρχουν λάθη αντίληψης ή «γνωστικές πλάνες», που κατά κανόνα αποκλίνουν από τον ορθολογισμό –που είναι, κατά την άποψή μου, η βέλτιστη, λογική, συνετή σκέψη και συμπεριφορά. Η δε λέξη «συστηματική» είναι σημαντική, γιατί τα λάθη μας στην εκτίμηση των πραγμάτων ακολουθούν συχνά την ίδια κατεύθυνση. Για παράδειγμα, μάς συμβαίνει συχνότερα να υπερεκτιμάμε τις γνώσεις μας, παρά να τις υποτιμάμε. Επίσης, ο κίνδυνος της απώλειας μάς κινητοποιεί πολύ γρηγορότερα από την προοπτική του κέρδους. Ένας μαθηματικός θα μιλούσε για «στρεβλή» (ασύμμετρη) κατανομή των γνωστικών λαθών μας. Ευτυχώς, η ασυμμετρία καθιστά μερικές φορές αυτά τα λάθη προβλέψιμα.

Προσπαθώντας να αξιοποιήσω τους καρπούς της συγγραφικής και επαγγελματικής μου δραστηριότητας, άρχισα να φτιάχνω μία λίστα συστηματικών γνωστικών σφαλμάτων συγκεντρώνοντας σημειώσεις και προσωπικές εμπειρίες. Δεν είχα πρόθεση να τα δημοσιεύσω, το έκανα για μένα και μόνο. Και δεν άργησα να διαπιστώσω ότι αυτή η λίστα ήταν χρήσιμη όχι μόνον για τις οικονομικές μου επενδύσεις, αλλά και για την δουλειά και την προσωπική μου ζωή. Η γνώση των αδυναμιών της ανθρώπινης σκέψης με καθιστούσε πιο στοχαστικό, πιο συνετό και γαλήνιο: αναγνώριζα τις δικές μου γνωστικές πλάνες στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμουν πριν προλάβουν να μού προξενήσουν σημαντική ζημιά. Και για πρώτη φορά καταλάβαινα την παράλογη συμπεριφορά των άλλων, πράγμα που μού επέτρεπε να προστατευτώ ή και να επωφεληθώ από αυτήν.

Τέλος, κυρίως, μπορούσε να ξορκίσω το φάντασμα του ανορθολογισμού –είχα στα χέρια μου κατηγορίες, έννοιες και εξηγήσεις για να το διώξω. Μετά τον Βενιαμίν Φραγκλίνο, το μπουμπουνητό και ο κεραυνός δεν έγιναν σπανιότερα, ηπιότερα ή λιγότερο βροντερά· έγιναν όμως λιγότερο αγχογόνα –και το ίδιο ισχύει για τις παράλογες σκέψεις ή τους τρόπους συμπεριφοράς μου.

Φίλοι με τους οποίους συζητούσα αυτό το ζήτημα άρχισαν να ενδιαφέρονται για τις εργασίες μου. Το ενδιαφέρον τους υπήρξε τόσο ζωηρό, που με οδήγησε στο να δημοσιεύω εβδομαδιαία χρονικά στις εφημερίδες Frankfurter Allgemeine Zeitung και SonntagsZeitung, να δίνω πολλές διαλέξεις (κυρίως σε κοινό από γιατρούς, επενδυτές, διοικητικά συμβούλια και διευθύνοντες συμβούλους) και, τελικά, να συντάξω ένα βιβλίο.

Ένα μικρό βιβλίο στο οποίο μεταξύ άλλων επισημαίνω ότι, όταν εκατομμύρια άτομα υποστηρίζουν μία ανοησία, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι η αλήθεια. Κάτι παρόμοιο είχε πει σε ανύποπτο χρόνο και ο Σώμερσετ Μομ και άλλον είχε πέρα για πέρα δίκιο. Διότι –αυτό έχει μεγάλη σημασία – μπορεί εκατομμύρια άτομα να επιδοκιμάζουν μία ιδέα αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι και καλή. Κάλλιστα η ιδέα αυτή μπορεί να είναι παράλογη, υπάρχουν δε μύριες όσες ιστορικές περιπτώσεις που αποδεικνύουν του λόγου το ασφαλές.

Πρέπει να καταλάβουμε ότι στην ζωή μας είναι πολύ εύκολο να ξεγελαστούμε από ιδέες, αντιλήψεις και παραποιημένες πληροφορίες, οι οποίες στην ουσία αποπροσανατολίζουν την σκέψη μας. Όσο πιο γρήγορα, λοιπόν, καταλάβουμε αυτή την πραγματικότητα, τόσο πιο κοντά θα είμαστε σε αυτό που θα ήταν για εμάς η επιτυχία.

* Ελβετός οικονομολόγος και συγγραφέας, με κορυφαίο το βιβλίο του «Τέχνη του Πράττειν» (εκδ. Πατάκη)