Δύσκολο να εντοπίσει κάποιος άλλη περίοδο, μετά το τέλος του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, στον οποίο η ανθρωπότητα αλλά και η Ευρώπη ειδικότερα να έχει βρεθεί αντιμέτωπη με τόσα παράλληλα και διασυνδεόμενα «σοκ», που απειλούν όχι απλώς την οικονομική ευμάρεια, αλλά την πορεία της ακόμη και σε θεμελιώδη ζητήματα επιβίωσης. Βρισκόμαστε ενώπιον μιας πραγματικής παγκόσμιας «πολυκρίσης».
Ελάχιστες μέρες μετά την έναρξη της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, είχαμε προβλέψει σε σχετικό σχόλιο ότι η συγκεκριμένη σύρραξη θα αποτελέσει σημείο καμπής των γεωπολιτικών εξελίξεων σε διεθνές επίπεδο, ότι η ευρύτερη σύγκρουση υπερδυνάμεων δεν θα λήξει σύντομα, διότι καμία από τις δύο δεν έχει περιθώρια υποχώρησης χωρίς βαριές επιπτώσεις, και ότι οι οικονομικές κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας θα έχουν σοβαρά αποτελέσματα και για τις χώρες που τις επιβάλλουν.
Σχεδόν εννέα μήνες αργότερα, οι μέχρι τώρα εξελίξεις επιβεβαιώνουν τα παραπάνω, σε μια ενδεχομένως χειρότερη εκδοχή. Ο πόλεμος στην Ουκρανία παρουσιάζει σαφείς ενδείξεις κλιμάκωσης (αφήνοντας ανοιχτό ακόμη και το ενδεχόμενο εμπλοκής τρίτων μερών), οι πυρηνικές απειλές βρίσκονται στο προσκήνιο, η ένταση ανάμεσα στις ΗΠΑ και στην Κίνα, τους δύο πραγματικούς πρωταγωνιστές στον απροκάλυπτο πλέον ανταγωνισμό δύο διαφορετικών «κόσμων», έχει ανέβει απειλητικά, ενώ σχεδόν όλος ο πλανήτης έχει μπει σε τροχιά οικονομικής ύφεσης. Μιας ύφεσης δύσκολης στην αντιμετώπισή της καθώς οφείλεται στην πληθωριστική έκρηξη που δημιούργησε η μειωμένη προσφορά ζωτικών αγαθών (με επίκεντρο την ενέργεια) και όχι σε κάποια έκρηξη της ζήτησης, αλλά θα επιδεινωθεί από τη σταδιακά εντεινόμενη υποχώρηση της παγκοσμιοποίησης, υπό την πίεση των γεωπολιτικών εξελίξεων.
Από την εξέταση και μόνο των απειλών που περιγράφονται στην παραπάνω πρόταση, προκύπτει αβίαστα το πόσο σύνθετη -και επικίνδυνη- είναι η κατάσταση.
Πολιτικές και κοινωνικές συνέπειες
Κι αυτό, χωρίς ακόμη να έχουμε εξετάσει τις πολιτικές και κοινωνικές παρενέργειες που προξενούν τα παραπάνω, σε μια περίοδο που οι κοινωνίες είναι ήδη πιεσμένες από τις συνέπειες της πανδημίας, ενώ τα πολιτικά συστήματα εμφανίζουν σοβαρό έλλειμμα ηγεσίας, την ώρα που διαβρώνονται ολοένα και περισσότερο από την επίδραση του λαϊκισμού και την εδραίωση ακραίων πολιτικών σχηματισμών.
Τα παραδείγματα είναι πολλά στην Ευρώπη τους τελευταίους μήνες (Γαλλία, Σουηδία και Ιταλία, η περίπτωση Τρας στη Βρετανία), ενώ δεν θα αποτελέσει έκπληξη η επικράτηση των «τραμπικών» στις ενδιάμεσες εκλογές που γίνονται αυτές τις μέρες στις ΗΠΑ. Η νίκη τους άλλωστε προεξοφλείται ήδη ξεκάθαρα από τους bookmakers, που δίνουν όχι μόνο τη Βουλή των Αντιπροσώπων αλλά και τη Γερουσία στους Ρεπουμπλικανούς, κάτι που εάν συμβεί, θα κάνει πολύ δύσκολη εφεξής την προεδρία Μπάιντεν.
Όλα αυτά ενώ μπαίνουμε στον πρώτο σκληρό ενεργειακά χειμώνα για την Ευρώπη, πρώτο από αρκετούς, σύμφωνα με τις προβλέψεις διεθνών ειδικών, που προειδοποιούν ότι τα (πιο) δύσκολα είναι μπροστά κι ότι χωρίς ρωσικό αέριο, η Γηραιά Ήπειρος δεν αναμένεται να ισορροπήσει ενεργειακά, πριν τουλάχιστον το… 2025!
Όλα αυτά τα πιεστικά θέματα χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης, έχουν όμως και μια ακόμη πολύ σοβαρή συνέπεια, ιδίως μέσα στο κλίμα διεθνούς πόλωσης που δείχνει να εδραιώνεται: Η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, ίσως του μεγαλύτερου μεμονωμένου κινδύνου που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα, έχει περάσει σε δεύτερη μοίρα.
Παρά τις επενδύσεις και τις υποσχέσεις, η αποτυχία της Ευρώπης, εν μέρει και των ΗΠΑ, να προβλέψουν το ενδεχόμενο μιας κρίσης κατά τη διαδικασία της «ενεργειακής μετάβασης», όπως συνέβη, πολύ δε περισσότερο το κλίμα ανταγωνισμού μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων (η Κίνα κυριαρχεί στα υλικά που απαιτεί η πράσινη ανάπτυξη), καθιστούν εξαιρετικά αμφίβολη την επίτευξη των ούτως ή άλλως όχι ιδιαίτερα φιλόδοξων στόχων.
Απτά παραδείγματα της οπισθοδρόμησης που σημειώνονται στην πράξη, τα ρεκόρ που καταγράφονται παγκοσμίως στη χρήση άνθρακα και η επαναδραστηριοποίηση πυρηνικών εργοστασίων σε χώρες που τα είχαν απαρνηθεί επισήμως, όπως η Γερμανία.
Οι τροχοί της ιστορίας άρχισαν να γυρίζουν
Tα όσα συμβαίνουν φέρνουν στο νου τη γνωστή ρήση του Λένιν «υπάρχουν δεκαετίες στις οποίες δεν συμβαίνει τίποτα και εβδομάδες στις οποίες συμβαίνουν γεγονότα δεκαετιών». Σε μια τέτοια επιταχυνόμενη φάση της ιστορίας φαίνεται ότι βρισκόμαστε σήμερα, οπότε το μόνο σίγουρο είναι ότι ώσπου να φτάσουμε στο τέλος της «πολυκρίσης», το τίμημα θα είναι υψηλό, όπως κατά κανόνα συμβαίνει σε περιόδους τέτοιων ραγδαίων ανατρεπτικών εξελίξεων. Τίμημα που δεν προβλέπεται να πληρωθεί μόνο στις τιμές των χρηματιστηρίων και στην οικονομική δραστηριότητα, αλλά και με βαθιές πολιτικές και κοινωνικές συνέπειες, πιθανώς και με πολεμικές συρράξεις.
Τον περασμένο Αύγουστο, ο Γάλλος πρόεδρος Μακρόν, σε μια αποστροφή του λόγου του σε εγχώριο ακροατήριο, μίλησε ακροθιγώς για το τέλος της εποχής της αφθονίας. Πιθανό να αποδειχθεί πολύ περισσότερο προφητικός απ' ό,τι ίσως ο ίδιος θα επιθυμούσε. Εντούτοις, αρκετοί, ιδίως στον χώρο της οικονομίας και των αγορών, παραβλέποντας την πολυπλοκότητα και το μέγεθος των παράλληλων κρίσεων, συνεχίζουν να αισιοδοξούν ότι η Δύση, κατ' επέκταση και το παγκόσμιο σκηνικό, θα επανέλθει σύντομα σε μια «κανονικότητα». Ενδεχομένως τους καθησυχάζουν οι δεκαετίες σχεδόν αδιατάρακτης οικονομικής πορείας και η πλήρης εξάλειψη του γεωπολιτικού ρίσκου που καταγράφηκε μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.
Δυστυχώς, όμως, τα δομικά χαρακτηριστικά των κρίσεων που αντιμετωπίζουμε σήμερα δεν δείχνουν προς αυτή την κατεύθυνση. Δείχνουν ότι οι τροχοί της ιστορίας έχουν αρχίσει να γυρίζουν, μετά από ένα διάστημα σχεδόν 80 ετών, που τουλάχιστον για τη Δύση ήταν τόσο ευνοϊκά και «ευθύγραμμα» στην εξέλιξή τους, που έκαναν τον Φράνσις Φουκουγιάμα να μιλήσει αμετροεπώς για το τέλος της.
Υ.Γ. Μόλις την περασμένη Παρασκευή, ο ανώτατος διοικητής των αμερικανικών πυρηνικών δυνάμεων (Strategic Command) ναύαρχος Τσαρλς Ρίτσαρντ δήλωσε: «Αξιολογώντας τις δυνατότητες αποτροπής μας έναντι της Κίνας, βλέπω ότι το καράβι αργά, σταδιακά, βουλιάζει». Και συμπλήρωσε: «Η κρίση που αντιμετωπίζουμε στην Ουκρανία είναι απλώς το... ζέσταμα (!) Η μεγάλη (σ.σ. σύγκρουση) έρχεται και δεν θα αργήσει πολύ η ώρα που θα δοκιμαστούμε με τρόπους που δεν έχουμε δοκιμαστεί εδώ και πάρα πολύ καιρό»…