Τι φέρνει το άμεσο μέλλον για την Ευρώπη

Στους πρώτους του μήνες το 2016 έχει εμφανιστεί γεμάτο προκλήσεις, με κάμψη των αγορών και την Κίνα να εντείνει την επιβράδυνσή της, καταβαραθρώνοντας μετοχές και δείκτες. Αν αυτό συνδυαστεί και με τα προβλήματα της Ευρώπης με την προσφυγική κρίση, τις αβεβαιότητες για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης -με ή χωρίς τη Μ. Βρετανία- και τα συνεχιζόμενα οικονομικά προβλήματα της Ευρωζώνης, τότε το 2016 φαίνεται ότι θα είναι γεμάτο γεγονότα. Το The Βanker μίλησε με οικονομολόγους και ρώτησε τη γνώμη τους για τα όσα συμβαίνουν και τις προβλέψεις τους για τα όσα ίσως συμβούν.

- Ποια θα είναι η επίπτωση της ροής προσφύγων από τη Μέση Ανατολή;

George Magnus, ανεξάρτητος οικονομικός σύμβουλος της UBS και συνεργάτης του Oxford University China Centre

Τα οικονομικά των προσφυγικών ροών στην Ευρώπη είναι πολύ απλά. Με το πέρασμα του χρόνου οι ροές αυτές θα πρέπει να λειτουργήσουν ευεργετικά, καθώς βοηθούν στην αντιστάθμιση του εργαζόμενου πληθυσμού. Εμπειρικά στοιχεία δείχνουν ότι η καθαρή οικονομική επιβάρυνση στα δημόσια οικονομικά είναι, προϊόντος του χρόνου, επωφελής. Υπάρχουν επίσης ανεπίσημα στοιχεία ότι οι πρόσφυγες είναι πρόθυμοι να κάνουν δουλειές επί πληρωμή τις οποίες οι πολίτες των χωρών προορισμού δεν είναι πρόθυμοι να αναλάβουν. Τα στοιχεία για το κατά πόσον οι πρόσφυγες συμβάλλουν στην πτώση των αμοιβών είναι διφορούμενα.

Colin Ellis, επικεφαλής credit officer για Ευρώπη, Μ. Ανατολή, Αφρική στο τμήμα Investors Service της Moody's

Η βραχυπρόθεσμη επίπτωση της προσφυγικής ροής είναι αρνητική για τα δημόσια οικονομικά σε ό,τι αφορά στις δαπάνες, αλλά σχετικά ήπια. Η μακροπρόθεσμη επίπτωση θα εξαρτηθεί από την ενσωμάτωση, αφενός ώστε να τονωθεί η βιώσιμη ανάπτυξη και αφετέρου ώστε να περιοριστούν οι όποιες πολιτικές εντάσεις.

Charles Collyns, εκτελεστικός διευθυντής και επικεφαλής οικονομολόγος στο Ινστιτούτο Διεθνούς Χρηματοοικονομικής.

Οι προσφυγικές ροές μπορεί να έχουν ένα ξεκάθαρα θετικό πρόσημο από οικονομικής άποψης. Μια χώρα όπως η Γερμανία θα αυξήσει τις δημόσιες δαπάνες της κατά 0,75% (ως ποσοστό του ΑΕΠ), ώστε να βοηθήσει στην απορρόφηση των προσφύγων, οι οποίοι με τον καιρό θα βοηθήσουν στην παροχή ανθρώπινου δυναμικού -σημαντικό σε γηράσκοντες πληθυσμούς. Αλλά οι κοινωνικές και πολιτικές προκλήσεις είναι τεράστιες.

Debora Revoltella, επικεφαλής οικονομολόγος στον όμιλο European Investment Bank

Η ροή τεράστιου αριθμού αναζητούντων άσυλο και μεταναστών που έφτασαν στην Ευρώπη το 2015 είναι πιθανόν να συνεχιστεί. Αυτό δημιουργεί πιέσεις στα δημόσια οικονομικά αλλά και, όπως έχει φανεί, πολιτικές εντάσεις. Η πρόκληση για ενσωμάτωση τόσο μεγάλου αριθμού είναι τεράστια και μόνο πολύ λίγες ευρωπαϊκές χώρες το έχουν καταφέρει στο παρελθόν. Αξίζει να θυμόμαστε ότι ο συνολικός αριθμός των κατοίκων της Ε.Ε. που δεν έχουν γεννηθεί σε αυτήν είναι 19,6 εκατ. (4%). Εδώ υπάρχει δυνητικά μια ευκαιρία: Ενώ ο άνεργος πληθυσμός είναι σε γενικές γραμμές υψηλός στις περισσότερες χώρες της Ε.Ε., οι σοβαρές ελλείψεις εργασιακού δυναμικού συγκεντρωμένες σε συγκεκριμένους τομείς αρχίζουν να αναδύονται -τουλάχιστον σε ορισμένες χώρες, σε ορισμένους κλάδους και σε ορισμένα επαγγέλματα. Η μετανάστευση θα μπορούσε να παίξει ρόλο στη μείωση αυτών των ελλείψεων και έτσι να αντισταθμίσει την περιορισμένη εντός των ορίων της ΕΕ κινητικότητα. Είναι ξεκάθαρο ότι τουλάχιστον με τις τρέχουσες δημογραφικές τάσεις, η διατήρηση των προσφυγικών ροών προς την Ευρώπη είναι απαραίτητη για την εύρυθμη λειτουργία της οικονομίας. Ωστόσο, η λύση δεν είναι τόσο απλή. Οι πολιτικοί θα πρέπει να κατανοήσουν καλύτερα τη μεταλλασσόμενη φύση της αγοράς εργασίας και τη δυνατότητα της μετανάστευσης, ώστε να βοηθήσουν να υπερκεραστούν οι αναντιστοιχίες ικανοτήτων και να δημιουργηθεί παραγωγικότητα.

Willem Buiter, επικεφαλής οικονομολόγος στη Citigroup

Αν γίνει σωστός χειρισμός -κάτι που σημαίνει καλά χρηματοδοτούμενη κοινή πολιτική εξωτερικών συνόρων, διαμοιρασμό των βαρών ανάμεσα στα 28 κράτη μέλη και κατανομή των προσφύγων με βάση την ποσόστωση-, θα μπορούσαν να υπάρξουν δύο θετικά. Πρώτον μια τόνωση της ζήτησης κεϋνσιανού τύπου -ας πούμε 0,4-0,5% του ΑΕΠ ετησίως με κατά προσέγγιση 2 εκατομμύρια πρόσφυγες να φτάνουν κάθε χρόνο για τα επόμενα 25 χρόνια. Δεύτερον, υπό την προϋπόθεση ότι οι νέοι μετανάστες θα ενσωματωθούν αποτελεσματικά στο εργατικό δυναμικό και στην πολιτική και κοινωνική ζωή της νέας τους πατρίδας, οι επιπτώσεις προβλημάτων, όπως η γήρανση του πληθυσμού, θα αναβληθούν για τουλάχιστον μια γενιά. Αν η Ε.Ε. δεν είναι ενωμένη σε αυτό το θέμα, τα κράτη μέλη της σίγουρα θα το κάνουν μόνα τους και τότε το ξήλωμα της Ένωσης θα αποτελεί σοβαρή πιθανότητα σε ορίζοντα δύο ή τριών ετών.

-Τελείωσε η κρίση στην Ευρωζώνη;

Colin Ellis, επικεφαλής credit officer για Ευρώπη, Μ. Ανατολή, Αφρική στο τμήμα Investors Service της Moody's

Όχι. Η Ελλάδα έχει ακόμη μπροστά της ένα μακρύ δρόμο μέχρι να μπορεί να σταθεί στα πόδια της. Και άλλες χώρες, όπως η Πορτογαλία, ακόμη αντιμετωπίζουν σημαντικές δημοσιονομικές προκλήσεις

Neil Williams επικεφαλής οικονομολόγος του ομίλου Hermes Investment Management

Ο Μάριο Ντράγκι τα πάει καλά στη διαχείριση του συμπτώματος, του αποπληθωρισμού. Αλλά μόνος του δεν μπορεί να αναμένεται ότι θα εξαφανίσει το πρόβλημα -μια νομισματική ένωση θα εξακολουθήσει να απέχει από μια οικονομική ένωση. Η δική μου ανάλυση δείχνει ότι αυτό θα πάρει χρόνια για να επιλυθεί. Η Γερμανία παραμένει ο βασικός νικητής σε ό,τι αφορά στην ανταγωνιστικότητα, ενώ η Ιταλία και η Ισπανία κάνουν βήματα προς το να γίνουν περισσότερο Γερμανία από αυτή την άποψη. Αλλά άλλες χώρες, όπως η Γαλλία, καθυστερούν και το «τσιρότο» των 86 δισ. ευρώ της Ελλάδας θα ξεκολλήσει το 2016 και θα χρειαστεί νέα αναδιάρθρωση χρέους. Ευτυχώς για τις χρηματοοικονομικές αγορές, τουλάχιστον τα τέσσερα πέμπτα αυτού του χρέους είναι «εντός της οικογένειας» του ΔΝΤ και της ΕΚΤ και όχι στα χέρια ιδιωτών. Στο μεταξύ, η ΕΚΤ δεν μπορεί να στηρίζεται στις ενέργειες της FED και στο «σφίξιμο» που αυτή πραγματοποιεί. Οπότε, με λίγες εναλλακτικές διαθέσιμες πρέπει να περιμένουμε νέες ανορθόδοξες κινήσεις.

Charles Collyns, εκτελεστικός διευθυντής και επικεφαλής οικονομολόγος στο Ινστιτούτο διεθνούς Χρηματοοικονομικής

Η κρίσιμη φάση της κρίσης στην Ευρωζώνη φαίνεται να έλαβε τέλος. Σήμερα, η ελληνική οικονομία αρχίζει να γυρνάει, και άλλες χώρες της περιφέρειας μοιράζονται τη γενικότερη διεύρυνση, ειδικά η Ισπανία και η Ιρλανδία, οι οποίες έχουν κάνει πολλά για να καταφέρουν να είναι ανταγωνιστικές οι οικονομίες τους. Αλλά υπάρχουν χρόνια προβλήματα. Μένει να γίνει πολλή δουλειά για να προχωρήσει η ατζέντα των μεταρρυθμίσεων σε μεμονωμένες χώρες, για να διασφαλίσουν ότι μπορούν να ζήσουν εντός της κοινής ισοτιμίας. Τα πολιτικά τρωτά σημεία αποτελούν επίσης μια βασική πρόκληση. Τα χρόνια υψηλής ανεργίας και μικρής ή καθόλου ανάπτυξης εισοδήματος έχουν οδηγήσει σε άνοδο τον λαϊκισμό και οι πολιτικές που απαιτούνται για να μείνουν οι χώρες εντός της Ευρωζώνης θα μπορούσαν να πάνε πίσω.

Debora Revoltella, επικεφαλής οικονομολόγος στον όμιλο European Investment Bank

Μέσω της έκτακτης παρέμβασης της ΕΚΤ, ο πολυκερματισμός των αγορών στην περιοχή του ευρώ περιορίστηκε. Την ίδια ώρα, η κρίση των τελευταίων ετών βοήθησε στη θεσμική ενδυνάμωση. Ωστόσο, η μακροπρόθεσμη πρόκληση δεν σχετίζεται μόνο με τον χρηματοοικονομικό κλάδο. Από δημοσιονομικής πλευράς, η ευρωπαϊκή ενδυνάμωση και η εκτέλεση του συμφώνου σταθερότητας και ανάπτυξης είναι σημαντικά. Οι χώρες πρέπει επίσης να δουν μακροπρόθεσμα διευθετώντας τις απώτερες αιτίες της πιθανώς χαμηλής ανάπτυξης. Υπάρχει όμως ένα απόλυτα κρίσιμο ζήτημα. Οι προκλήσεις για το ευρώ είναι οξείες και προφανείς. Την ίδια στιγμή η πολιτική συνοχή που απαιτείται για την αντιμετώπισή τους κάποιες φορές υπερτονίζεται. Η ισχυρή πολιτική ηγεσία είναι απαραίτητη για το ευρώ. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς ότι κατά τη διάρκεια της κρίσης στην Ευρωζώνη, η πλέον προορατική πολιτική ξεκίνησε από έναν μη πολιτικό οργανισμό, όπως είναι αυτός της ΕΚΤ.

David Riley, επικεφαλής πιστωτικής στρατηγικής στην Bluebay Asset Management

Ενώ η οξεία φάση της κρίσης που απειλούσε τη ζωή της Ευρωζώνης τελείωσε, τα μακροχρόνια προβλήματα παραμένουν. Πρόοδος έχει γίνει προς την τραπεζική ένωση, αλλά η δημοσιονομική ενοποίηση παραμένει ακόμη μακρινή προοπτική. Η προσπάθεια της ΕΕ να έχει μια ενιαία απάντηση στην προσφυγική κρίση τροφοδοτεί τον πολιτικό κατακερματισμό, αντί για την ενότητα. Οι πρόσφατες εκλογές στην Ισπανία και την Πορτογαλία έδειξαν τα όρια της πολιτικής που βασίζεται στη λιτότητα, χωρίς ωστόσο να προσφέρουν εναλλακτική. Η Ελλάδα παραμένει βουλιαγμένη στην ύφεση και μια ακόμη αποσταθεροποιητική αντιπαράθεση ανάμεσα στην κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ και άλλα κράτη μέλη -πιο πολύ νευρικοί δανειστές παρά «εταίροι»- δεν θα αποτελέσει έκπληξη. Η Ευρώπη επέδειξε ανθεκτικότητα και ικανότητα προσαρμογής και θα συνεχίσει να το κάνει, ακόμη και αν ο καταλύτης για αλλαγές θα είναι περιοδικά επεισόδια πολιτικών και οικονομικών κρίσεων.

George Magnus, ανεξάρτητος οικονομικός σύμβουλος της UBS και συνεργάτης του Oxford University China Centre

Δεν μπορούμε να πούμε ότι τελείωσε έως ότου υπάρξει εμπιστοσύνη ότι ο δρόμος προς την οικονομική ανάκαμψη φαίνεται ασφαλής ή/και ότι υπάρχει ικανοποιητικός μηχανισμός για την αντιμετώπιση μεγάλων βαρών χρέους που θα συνεχίσουν να πλήττουν την Ελλάδα και ορισμένες άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Η Ελλάδα εξακολουθεί να φαίνεται ως η πιο πιθανή να αποτύχει χώρα σε ό,τι αφορά την επίτευξη απαιτητικών οικονομικών στόχων και την επιστροφή της ελπίδας εκ μέρους των πολιτών της ότι υπάρχει διέξοδος. Η μεταναστευτική κρίση δεν κάνει τα πράγματα πιο εύκολα. Μια επανέναρξη των ανησυχιών για Grexit είναι αρκετά πιθανόν να εμφανιστεί ακόμη και μετά το 2016. Προς το παρόν ωστόσο, η οικονομία της Ευρωζώνης είναι πιθανό να συνεχίσει σε μονοπάτι ήπιας ανάπτυξης και η κυβέρνηση Τσίπρα είναι πρόθυμη να συμπορευθεί με τους πιστωτές. Αυτές οι δύο συνθήκες θα πρέπει να ανανεώνονται τακτικά, ειδικά όταν παρουσιάζεται νέα οικονομική υποχώρηση.

Willem Buiter, επικεφαλής οικονομολόγος στη Citigroup

Και βέβαια η κρίση δεν έχει τελειώσει. Το χρέος του μη χρηματοοικονομικού κλάδου ως ποσοστού του ΑΕΠ είναι υψηλότερο σήμερα από ό,τι ήταν στην αρχή της μεγάλης χρηματοοικονομικής κρίσης. Ο τραπεζικός κλάδος έχει πάρα πολλές ανεπαρκείς τράπεζες και παραμένει πενιχρά κεφαλαιοποιημένος. Ο διαχωρισμός των κρατών από τις «τράπεζές τους» έχει σχεδόν αρχίσει. Οι κίνδυνοι για τα spreads της Ιταλίας, της, Ισπανίας και της Πορτογαλίας περιορίζονται μόνο λόγω των αγορών στοιχείων ενεργητικού από την ΕΚΤ και την (πιθανόν) λανθασμένη αντίληψη στον ιδιωτικό τομέα ότι αν είναι απαραίτητο, η ΕΚΤ θα αγοράσει όλο το εν κυκλοφορία εθνικό χρέος των σχεδόν χρεοκοπημένων κρατών. Το Grexit εξακολουθεί να είναι ένας σημαντικός κίνδυνος.

- Ποιες ευρωπαϊκές χώρες θα παρακολουθείτε το 2016 και γιατί;   

Revoltella: Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες εκθέσεις του Ευρωβαρόμετρου, η ακεραιότητα της ζώνης του Ευρώ δεν μπορεί ακόμη να θεωρηθεί δεδομένη. Ενώ το θεσμικό οικοδόμημα του νομίσματος συνέχισε να προχωρά το 2015, χώρες βουτηγμένες στην κρίση, όπως η Ελλάδα και η Φινλανδία, ίσως ακόμη να σκέφτονται πολιτικές που εστιάζουν στο εσωτερικό τους, αυξάνοντας την αβεβαιότητα και την αστάθεια. Η θεσμική ένταση που ανέκυψε στην Ισπανία μαζί με μια συνολική ενίσχυση των λαϊκίστικων πολιτικών κινημάτων της Ευρώπης αποτελούν περαιτέρω πολιτικούς κινδύνους. Επιπλέον, νέες εξελίξεις στην Ουκρανία και το βρετανικό δημοψήφισμα που στέκει απειλητικό στον ορίζοντα φτιάχνουν μια σύνθετη κατάσταση σε μια εποχή που η Ευρώπη δαπανά πολλή προσπάθεια στο να σκέφτεται το μέλλον της.

Magnus: Πέρα από το βρετανικό δημοψήφισμα και την ικανότητα της Ελλάδας να διαχειριστεί τα θέματά της, η μεγαλύτερη ανησυχία αφορά τη Γερμανία γενικά, και την κ. Μέρκελ ειδικότερα. Έχει φτάσει να θεωρείται η κόλλα που κρατά ενωμένη την Ευρώπη. Μπορεί να αντικατασταθεί από έναν υπερεπαρκή αντικαταστάτη, αλλά η τυχόν απώλειά της μπορεί να είναι σοκ το οποίο δύσκολα θα ξεπεραστεί.

Williams: Παρά την επιβράδυνση της Κίνας, την πιθανότητα η Ελλάδα να ξαναεμφανιστεί στα ραντάρ και η FED να αυξήσει τα επιτόκια, η ευρωπαϊκή ανάπτυξη δεν θα εκτροχιαστεί εντελώς. Ωστόσο, ξεκάθαρα αυτά είναι αντιξοότητες και αποτελούν άλλον ένα λόγο για να εξακολουθήσει η ΕΚΤ να τροφοδοτεί με ρευστό και για να κάνουν οι FED και Bank of England μικρά μόνο βήματα στην κατεύθυνση της εξομάλυνσης των επιτοκίων. Μετά από εντυπωσιακά κέρδη, ίσως να υπάρξει όριο στο πόσο μακριά μπορούν να πάνε Ισπανία και Ιταλία με δεδομένο ότι η νεανική ανεργία στους άνδρες είναι 48% και 38%. Οι πραγματικές δαπάνες νοικοκυριών είναι στο 6-10% χαμηλότερα το 2008, αν και της Γερμανίας είναι 7% υψηλότερες. Μετά υπάρχει η Ελλάδα, ο αποπληθωρισμός της οποίας βελτίωσε την ανταγωνιστικότητά της, αλλά επιδείνωσε τις δυναμικές του πραγματικού της χρέους. Όλα αυτά και ο ανησυχητικός αποπληθωρισμός της Ιαπωνίας, ακόμη υπαρκτός στο φόντο, καθιστά την ΕΚΤ έτοιμη να δράσει, άσχετα από το τι θα κάνει η FED.

Riley: Η αδύναμη παγκόσμια ζήτηση και οι πτωτικές τιμές των εμπορευμάτων έχουν ήδη ωθήσει τον κ. Ντράγκι να κάνει νύξη για περισσότερες κινήσεις τύπου «ό,τι χρειαστεί να γίνει, θα γίνει» αναφορικά με τη νομισματική στήριξη. Η ΕΚΤ είναι πιθανό να προχωρήσει πιο βαθιά σε περιοχή αρνητικών επιτοκίων και να επεκτείνει το πρόγραμμα αγοράς ομολόγων σύντομα. Αλλά ακόμη και η ποσοτική χαλάρωση, σε οικονομικούς και δημοσιονομικούς όρους, υπόκειται στον νόμο των μειωμένων αποδόσεων και το spread του αρνητικής απόδοσης χρέους διαστρεβλώνει τη διαδικασία διάθεσης κεφαλαίων. Ο κίνδυνος είναι ότι νέες περικοπές επιτοκίων και ποσοτική χαλάρωση προσλαμβάνονται ως χειραγώγηση της ισοτιμίας και ενθαρρύνουν την αρνητική πορεία από τις παγκόσμιες κεντρικές τράπεζες. Αναμένουν την ανάπτυξη τόσο στη Γερμανία όσο και στη Γαλλία να είναι ελαφρώς υψηλότερη το 2016, περίπου στο 1,5%-1,75%, αλλά «κλειδί» για την εμπιστοσύνη των επενδυτών στη βιωσιμότητα της ανάπτυξης θα είναι οι όποιες ενδείξεις ότι αυτή διευρύνεται πέρα από τον πυρήνα της Ευρωζώνης. Οι επενδυτές εξάλλου δεν πρέπει να αγνοήσουν τις μικρότερες αλλά τυπικά πιο δυναμικές οικονομίες της κεντρικής και της ανατολικής Ευρώπης, όπως η Ουγγαρία και η Πολωνία.

Buiter: Η Ιρλανδία θα εξακολουθήσει να υπεραποδίδει, η Ιταλία θα πρέπει να περάσει τη συνταγματική μεταρρύθμιση μέσω του δημοψηφίσματος αργότερα φέτος. Αυτή είναι μια απαραίτητη συνθήκη για να ολοκληρωθούν οι μεταρρυθμίσεις που σχετίζονται με την προσφορά, και που με τη σειρά τους σχετίζονται με την αποφυγή αναδιάρθρωσης του κρατικού χρέους. Σχετικά με την Ισπανία και την Πορτογαλία, θα υπάρξει αντιστροφή των μεταρρυθμίσεων; Στη Γαλλία η ανάπτυξη θα συνεχίσει άραγε να είναι τόσο πενιχρή ώστε ούτε μέσω μιας «τακτικής ψήφου» στις προεδρικές εκλογές του 2017 να αποτραπεί μια συνάντηση της Προέδρου Μαρί Λεπέν με τον Πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ;

Collyns: Μια υγιής γερμανική οικονομία είναι πάντα κρίσιμη στην ευρωπαϊκή ευμάρεια. Συνεισφέρει μεγάλο ποσοστό της ενδοευρωπαϊκής ζήτησης και αποτελεί την ατμομηχανή των εξαγωγών, προσελκύοντας εισαγωγές από την υπόλοιπη Ευρώπη. Η γερμανική οικονομία τα έχει καταφέρει αρκετά καλά στο πρόσφατο παρελθόν, ανακάμπτοντας έξυπνα από την κρίση του 2008, και πρόσφατα έχει επίσης ωφεληθεί από το μομέντουμ της αυξανόμενης κατανάλωσης. Αλλά οι γερμανικές εξαγωγές προϊόντων μεταποίησης έχουν επηρεαστεί από την επιβράδυνση του παγκόσμιου εμπορίου και τα τυχόν μεγαλύτερα προβλήματα στην Κίνα θα αποτελέσουν σοβαρή πρόκληση.