Το νέο στρατηγικό δίπολο του 21ου αιώνα

Η γεωγραφική προοπτική του 21ου αιώνα τώρα μόλις αρχίζει να διαμορφώνεται. Στο επίκεντρο βρίσκεται ο ανταγωνισμός μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας για τη διαδοχή της Ευρώπης (που επί 500 χρόνια βρέθηκε στο επίκεντρο του διεθνούς συστήματος) και ο οποίος αναπτύσσεται παράλληλα με μια στροφή στην παγκόσμια οικονομική δραστηριότητα και το εμπόριο, νέους ανταγωνισμούς για πηγές ενέργειας, μια εξασθένιση της Ευρώπης και της Ρωσίας και μια τεχνολογική μάχη για τον έλεγχο της πληροφορίας.

Ο χάρτης του επόμενου αιώνα θα επεκταθεί στον βυθό των ωκεανών για την εύρεση πόρων και την ανάπτυξη υποθαλάσσιων αγωγών αλλά και στο Διάστημα, όπου δορυφόροι χαμηλής τροχιάς στηρίζουν τις τηλεπικοινωνίες, και στον κυβερνοχώρο.

Στη χαραυγή του 21ου αιώνα, η κεντρική θέση της Ευρώπης στο παγκόσμιο σύστημα είχε ήδη αρχίσει να φθίνει, παρά το οικονομικό βάρος της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης άφησε μια αποδυναμωμένη Ρωσία και αρκετά νέα κράτη, μειώνοντας σημαντικά τις πιθανότητες σημαντικής σύγκρουσης στη Γηραιά Ηπειρο.

Η Κίνα βρισκόταν στην απαρχή μιας θηριώδους οικονομικής ανάπτυξης, έχοντας βγει από τους περιορισμούς τους οποίους ακολούθησαν τα γεγονότα στην Πλατεία Τιενανμέν. Το εμπόριο στον Ειρηνικό είχε ήδη ξεπεράσει το αντίστοιχο στον Ατλαντικό αρκετές δεκαετίες πριν και η νίκη των ΗΠΑ στον Ψυχρό Πόλεμο την άφησε απόλυτο παγκόσμιο ηγεμόνα.

Οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου το 2001, η παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση το 2007-08 και η πανδημία άμβλυναν την αίσθηση του αμερικανικού «ανίκητου». Ακόμα όμως μπορεί να υποστηριχθεί ότι οι ΗΠΑ έχουν αναδυθεί ως η βάση του παγκόσμιου συστήματος για τον νέο αιώνα, το σταυροδρόμι ανάμεσα σε Ευρώπη και Ασία, μεταξύ του Ατλαντικού και του Ειρηνικού. Οι ΗΠΑ ενώ διαχειρίζονται την κοινωνική και πολιτική αστάθεια στο εσωτερικό, παραμένουν η ισχυρότερη οικονομική και στρατιωτική δύναμη του πλανήτη. Και παρά τις γκρίνιες περί που αντιθέτου, υπάρχει ακόμα μεγάλη κουλτούρα καινοτομίας και ισχυρή βιομηχανική βάση.

Στην άλλη άκρη του Ειρηνικού, η Κίνα περιγράφεται ως η καρδιά της γεωγραφίας του 21ου αιώνα. Η πρωτοβουλία «Μια ζώνη, Ενας δρόμος» συγκεντρώνει μια τεράστια μάζα πόρων, ανθρώπινου κεφαλαίου και καταναλωτών σε Ευρώπη, Αφρική και Ασία. Τα εμπορικά και μεταφορικά σκέλη της απλώνονται σε Αρκτική, Ειρηνικό και Ινδικό Ωκεανό. Το μοντέλο συγκεντρωτικής διακυβέρνησης, η αναδυόμενη στρατιωτική ισχύς και ο τεράστιος πληθυσμός την ωθεί στο να επιχειρήσει να διαμορφώσει νέες παγκόσμιες νόρμες που ταιριάζουν καλύτερα στη γεωστρατηγική προοπτική και στα συμφέροντά της.

Ανταγωνισμός αλλά όχι Ψυχρός Πόλεμος

Κίνα και ΗΠΑ βρίσκονται σε έναν ανταγωνισμό για τον κεντρικό ρόλο στο διεθνές σύστημα ενός κόσμου όπου, παρά την αναζωπύρωση του οικονομικού εθνικισμού, η πραγματική αποσύνδεση θα είναι δύσκολη, αν όχι αδύνατη. Ο Ψυχρός Πόλεμος χώρισε τον κόσμο σε μπλοκ, γιατί αυτό διευκολύνθηκε από μια πραγματικά μοναδική στιγμή στην ιστορία: η εμφάνιση μιας υπαρξιακής αντιπαλότητας, σε μια στιγμή που το ίδιο το διεθνές σύστημα ήταν ερείπιο μετά από δεκαετίες πολέμων σε Ευρώπη και Ασία. Εξαιρώντας τη Σοβιετική Ενωση και τους συμμάχους της από το νέο διεθνές σύστημα, οι ΗΠΑ δεν «αποσυνδέθηκαν» από τη Ρωσία, απλά την παρέλειψαν από τη νέα χρηματοπιστωτική αρχιτεκτονική.

Δεν υπάρχει τώρα κρίση που θα «διευκολύνει» ένα εύκολο σπάσιμο των οικονομικών δεσμών με την Κίνα. Ενώ οι ΗΠΑ έχουν συνηθίσει να χρησιμοποιούν κυρώσεις ως ένα οικονομικό εργαλείο για πολιτικό εξαναγκασμό, αυτές χρησιμοποιήθηκαν κυρίως εναντίων μικρότερων και συχνά περιθωριοποιημένων κρατών, και τα αποτελέσματα από αυτή τη στρατηγική ήταν στην καλύτερη περίπτωση μεικτά. Κίνα και ΗΠΑ έχουν περίπλοκες οικονομικές σχέσεις: διμερές εμπόριο, εφοδιαστικές αλυσίδες, επενδύσεις κ.λπ. Δεν είναι απλά κάποιοι δεσμοί που τους κόβεις, είναι ένα περίπλοκο σχήμα που δεν διαρρηγνύεται εύκολα.

Σε αντίθεση με την καταστροφή του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, το διεθνές σύστημα απλά ξεφτίζει στις άκρες του τώρα, δεν διαλύεται εντελώς, παρά τις οικονομικές κρίσεις και την πανδημία που το έπληξαν τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Οι ΗΠΑ και οι εταίροι τους ίσως κόψουν κάποιους δεσμούς με την Κίνα, εστιάζοντας κυρίως σε υψηλή τεχνολογία που σχετίζεται με θέματα εθνικής ασφάλειας, αλλά θα απαιτήσει δεκαετίες συντονισμένης προσπάθειας και οικονομικό πόνο για να διαρραγούν όλοι οι εμπορικοί δεσμοί. Οι τελευταίοι θα ανασυνθεθούν, ο τεχνολογικός ανταγωνισμός θα αρχίσει να τεμαχίζει τον κυβερνοχώρο και ο ανταγωνισμός για κρίσιμες πρώτες ύλες θα αυξηθεί, αλλά δεν υπάρχει πολύς χώρος για πλήρη διαχωρισμό των μεγάλων οικονομιών, παρά τις υφιστάμενες εντάσεις στις σχέσεις ΗΠΑ-Κίνας και τους φόβους για ένα Brexit χωρίς συμφωνία.

Οι γεωγραφικές αντιλήψεις

Παρατηρώντας ότι κάθε αιώνας έχει τη δική του γεωγραφική οπτική, ο Βρετανός γεωγράφος Sir Halford J. Mackinder έκανε μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση στο βιβλίο του «Democratic Ideals and Reality: A Study in the Politics of Reconstruction» που εκδόθηκε το 1919: ενώ η γεωγραφία μπορεί να μην αλλάζει πολύ με τον χρόνο, ο τρόπος που οι άνθρωποι την αντιλαμβάνονται και αλληλοεπιδρούν με αυτήν αλλάζει. Η τεχνολογία, οι οικονομικές δομές και τα εξελισσόμενα κοινωνικά και ιδεολογικά μοντέλα παίζουν σημαντικό ρόλο στην αλληλεπίδραση με τον φυσικό κόσμο. Η στροφή από τον άνεμο στο κάρβουνο και μετά στο πετρέλαιο είχε σημαντικό αντίκτυπο όχι μόνο στην αντίληψη για την απόσταση αλλά και για τη σχετική σημασία συγκεκριμένων γεωγραφικών σημείων και διαδρομών.

Καθώς προσπαθούμε να ορίσουμε τη γεωγραφία του 21ου αιώνα, είναι χρήσιμο να δούμε το παρελθόν, αναγνωρίζοντας ότι είναι η ανθρώπινη αλληλεπίδραση που προσφέρει προοπτική και ορίζει τη σημασία της σε κάθε δεδομένη χρονική στιγμή.

Γράφοντας στα τέλη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Mackinder όρισε τη γεωγραφία του 20ού αιώνα που ξεκινούσε ως μία με κέντρο την ενδοχώρα της Ευρασίας με έναν ανταγωνισμό δύναμης μεταξύ του ηπειρωτικού κέντρου και των απομονωμένων θαλάσσιων δυνάμεων γύρω από την περιφέρειά της.

Υποστήριζε ότι η τεχνολογική καινοτομία και ειδικά ο σιδηρόδρομος θα επιτρέψει να διασυνδεθούν πόροι και πληθυσμός αυτού που όρισε ως ένα «παγκόσμιο νησί» (Ευρώπη, Ασία και Αφρική). Με τις εσωτερικές γραμμές επικοινωνίας προστατευμένες από τη θάλασσα, η ενδοχώρα της Ευρασίας θα μπορούσε να ξεπεράσει σε παραγωγή και να υπερισχύσει των ναυτικών δυνάμεων.

Οι φιλοδοξίες της Γερμανίας, των δυνάμεων του Αξονα στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και η Σοβιετική Ενωση του Ψυχρού Πολέμου έμοιαζε ότι επιβεβαίωναν την παραπάνω εκτίμηση και γι’ αυτό όρισαν το γεωγραφικό περίγραμμα του 20ού αιώνα.

Το καθοριστικό γεωγραφικό χαρακτηριστικό του 19ου αιώνα ήταν ο αντίκτυπος της βιομηχανικής επανάστασης στα κοινωνικοοικονομικά μοντέλα και το διεθνές εμπόριο, με έξαρση της αστικοποίησης, εξειδίκευση της παραγωγής και επέκταση των γραμμών προμηθειών για πρώτες ύλες και αγορές.
Όμως τέθηκαν και οι βάσεις των τεράστιων αλλαγών του 21ου αιώνα. Η αντιπαλότητα μεταξύ Μεγάλης Βρετανίας και Ρωσίας κατά το «Μεγάλο Παιχνίδι» (σ.σ. Great Game, ο ανταγωνισμός των δύο για το Αφγανιστάν και τις τριγύρω περιοχές της κεντρικής και νότιας Ασίας) καθώς και οι παγκόσμιες εξερευνήσεις κάλυψαν το μεγαλύτερο μέρος των κενών, αφήνοντας λίγο περιθώριο μεταξύ των υπόλοιπων χωρών.

Καθώς ο αιώνας ολοκληρωνόταν, εμφανίστηκαν τα πρώτα σημάδια για το ότι η Ευρώπη ως «κέντρο» θα δοκιμαζόταν. Οι ΗΠΑ κινήθηκαν γρήγορα προς μια διεθνοποιημένη στάση, όπως φάνηκε από τον πόλεμο Ισπανίας-Αμερικής το 1898, ενώ η Ιαπωνία θα έπαιρνε τη θέση της φθίνουσας Κίνας ως η κεντρική δύναμη της Ασίας.

Ο 21ος αιώνας

ΗΠΑ και Κίνα θα είναι στο προσκήνιο της γεωγραφίας του 21ου αιώνα, με την πρώτη να παραμένει η παραδοσιακή ναυτική δύναμη καθώς η δεύτερη κινείται για να γεφυρώσει έναν ηπειρωτικό και ένα ναυτικό ρόλο.

Ευρώπη και Ρωσία θα διατηρήσουν ισχύ και επιρροή, σε μικρότερο όμως βαθμό και ενώ θα κλίνουν προς τους μεγαλύτερους πόλους, δεν θα προχωρήσουν σε «κλειδωμένες» συμμαχίες. Η Ρωσία ίσως ευθυγραμμιστεί με την Κίνα, αλλά οι πρωτοβουλίες της τελευταίας σε Αρκτική, Κεντρική Ασία, Ινδικό Ωκεανό και Μέση Ανατολή παραβιάζουν παραδοσιακά ρωσικά συμφέροντα. Η Ευρώπη αναβαθμίζεται ως διηπειρωτική εμπορική οδός αλλά βρίσκεται σε κόντρα με τις ΗΠΑ για θέματα που αφορούν το ρυθμιστικό πλαίσιο στη φορολογία, τον κυβερνοχώρο και το περιβάλλον.

Η πρόοδος της τεχνολογίας τον 21ο αιώνα θα περιλαμβάνει και μια στροφή στην ενέργεια, καθιστώντας ορισμένους τομείς λιγότερο σημαντικούς, ενώ άλλοι θα αναδυθούν ως το κέντρο του ανταγωνισμού για πόρους, περιλαμβανομένου του βυθού της θάλασσας και δυνητικά του Διαστήματος. Η αποκεντρωμένη παραγωγή ενέργειας, είτε μέσω αέρα και ήλιου είτε μέσω πυρηνικών μικροαντιδραστήρων, θα δημιουργήσει ευκαιρίες σε απομακρυσμένες περιοχές, από την Αρκτική έως τα βουνά της Ινδοκίνας.

Η αγροτική επιστήμη θα αλλάξει περαιτέρω τις σχέσεις μεταξύ των πληθυσμών, προσαρμοζόμενη στα μεταβαλλόμενα κλιματικά μοντέλα και στις τάσεις αστικοποίησης. Η βιοϊατρική τεχνολογία θα μετριάσει κάποιες από τις δημογραφικές προκλήσεις για τους γηράσκοντες πληθυσμούς, ανατρέποντας παραδοσιακά οικονομικά μοντέλα που στράφηκαν στη συνεχή άντληση εργατικού δυναμικού. Το Διάστημα θα γίνει νέο πεδίο μάχης σε ό,τι αφορά τη ροή πληροφοριών και ο ανταγωνισμός θα επεκταθεί στην ψηφιακή υποδομή. Οι υπερηχητικές μεταφορές θα απομειώσουν ακόμα περισσότερο τις συνέπειες της απόστασης και επέκταση των μη επανδρωμένων οπλικών συστημάτων θα αλλάξει τη γεωγραφία του πολέμου.

Αυτή η αναδυόμενη γεωγραφική προοπτική του 21ου αιώνα είναι ακόμα εκτός της ευρύτερης προσοχής. Είναι όμως βέβαιο ότι θα περιστρέφεται γύρω από την Κίνα και τις ΗΠΑ και τον ανταγωνισμό για την κρίσιμη θέση στο παγκόσμιο σύστημα.