Γιατί η Διάσκεψη του Βερολίνου δεν λύνει την κρίση στη Λιβύη

Λίγες ώρες πριν από την κινητοποίηση των μεγάλων δυνάμεων και τη σύγκληση της Διάσκεψης του Βερολίνου στις 19 Ιανουαρίου, προκειμένου να συζητηθούν τρόποι τερματισμού της σύγκρουσης στη Λιβύη, ένας από τους μεγάλους «παίκτες», ο Εθνικός Λιβυκός Στρατός (LNA), έκανε μια σημαντική ανακοίνωση: κλείνουν οι πέντε μεγάλοι τερματικοί σταθμοί εξαγωγής πετρελαίου στην ανατολική Λιβύη. Λίγο μετά, ο LNA σταμάτησε τη ροή βασικού αγωγού που συνδέει τα δύο βασικά πεδία εξόρυξης με τα λιμάνια της δυτικής Λιβύης. Με τον τρόπο αυτό τορπιλίζει την παραγωγή, η οποία από το 1,15 εκατομμύριο βαρέλια την ημέρα περιορίζεται σε λιγότερα από 75.000 βαρέλια.

Στο τέλος, ο ηγέτης του LNA, στρατάρχης Χαλιφά Χαφτάρ, πιθανότατα θα βρεθεί κάτω από τόση πίεση που θα επαναφέρει την παραγωγή. Ακόμα πιο σημαντικό όμως είναι το γεγονός πως η μέτρια πρόοδος στη Διάσκεψη του Βερολίνου δείχνει ότι η χώρα απέχει μήνες από οποιαδήποτε ουσιαστική πολιτική διευθέτηση στον εμφύλιο πόλεμο που τη μαστίζει. Η ειρωνεία δε είναι ότι καθώς θα πλησιάζουμε προς μια ειρηνική διευθέτηση, οι εξαγωγές πετρελαίου πιθανότατα θα γίνονται περισσότερο ασταθείς, καθώς ο LNA στις συζητήσεις του με την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας της Τρίπολης (GNA) προσπαθεί να παίξει το πλέον ισχυρό του χαρτί: τη ροή πετρελαίου.

Δύσκολος ο δρόμος προς την ειρήνη

Επιφανειακά, η Διάσκεψη του Βερολίνου έμοιαζε με επιτυχία. Οι συμμετέχοντες, περιλαμβανομένων εκπροσώπων από Αλγερία, Κίνα, Αίγυπτο, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ρωσία, Τουρκία, Δημοκρατία του Κονγκό, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ), Μεγάλη Βρετανία και ΗΠΑ, υπέγραψαν ένα σχέδιο 55 σημείων για να μειωθεί η εξωτερική επιρροή στη σύγκρουση και να διευκολυνθεί η διαδικασία ειρήνευσης, της οποίας ηγείται ο ΟΗΕ.

Το σχέδιο προβλέπει υποσχέσεις κάθε χώρας να σεβαστεί το εμπάργκο όπλων που έχει επιβάλει ο Οργανισμός και εκκλήσεις στο Συμβούλιο Ασφαλείας να επιβάλει κυρώσεις στις πλευρές που θα παραβιάσουν τη συμφωνία κατάπαυσης πυρός και το εμπάργκο. Οι συμμετέχοντες συμφώνησαν επίσης να σεβαστούν τον Εθνικό Οργανισμό Πετρελαίου της Λιβύης ως τη μοναδική εθνική πετρελαϊκή εταιρεία της χώρας.

Όλα τα παραπάνω, όμως, είναι θέματα τα οποία έχουν προταθεί, συζητηθεί και συμφωνηθεί από τους εμπλεκόμενους στον εμφύλιο και τις διεθνείς δυνάμεις στο παρελθόν. Δεν έχει υπάρξει έλλειψη ξένης στήριξης προς τους μονομάχους στον εμφύλιο, όπως έδειξε πρόσφατα η Τουρκία, η οποία έστειλε περισσότερο εξοπλισμό στη Λιβύη νωρίτερα αυτόν τον μήνα προκειμένου να στηρίξει τον GNA.

Δεν υπάρχει επίσης πραγματικός τρόπος να επιβληθεί το εμπάργκο όπλων, καθώς η Ρωσία μπορεί να βάλει βέτο σε οποιαδήποτε κύρωση εναντίον της, ενώ οι στενές στρατιωτικές σχέσεις των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων (ενός από τους υποστηρικτές του LNA) με τις ΗΠΑ πιθανότατα θα τα «σώσουν» από οποιαδήποτε απειλή κυρώσεων.

Επιπλέον, ο Χ. Χαφτάρ και ο πρωθυπουργός της κυβέρνησης της Τρίπολης Φαγέζ αλ Σάρατζ δεν υπέγραψαν τη συμφωνία. Στην πραγματικότητα, ούτε καν συναντήθηκαν στο Βερολίνο. Η Γερμανίδα καγκελάριος Αγκελα Μέρκελ δήλωσε θλιμμένη για το ότι οι δύο άνδρες δεν μιλούν μεταξύ τους εξαιτίας του «μεγέθους των διαφορών» που τους χωρίζουν. Και προ ημερών ο Χαφτάρ αρνήθηκε να υπογράψει μια συμφωνία κατάπαυσης του πυρός στη Μόσχα, παρότι ο Αλ Σάρατζ την είχε υπογράψει και είχε αποχωρήσει.

Όπως έχουν τα πράγματα αυτή τη στιγμή, ούτε η GNA ούτε ο LNA έχουν κίνητρο να υπογράψουν συμφωνία ειρήνης. Αν ο Χαφτάρ και οι ξένοι υποστηρικτές του αποδέχονταν οποιουδήποτε είδους μόνιμης κατάπαυσης του πυρός ή ειρηνευτική διαδικασία, θα ήταν σαν να αποδέχονται ότι η εννεάμηνη επιχείρηση κατάληψης της Τρίπολης έχει αποτύχει. Επιπλέον, θα νομιμοποιούσε την GNA και αυτούς που ο LNA περιγράφει στις συζητήσεις ως «τρομοκράτες». Με τους υποστηρικτές του Χαφτάρ όπως το Αμπού Ντάμπι να αποφεύγουν επιμελώς τέτοιες εξελίξεις, θα συμφωνήσουν παθητικά σε ειρηνευτικές συζητήσεις, αν και δεν θέλουν οι διαπραγματεύσεις να τους δέσουν τα χέρια, εκτός εάν η GNA αποδεχτεί τα μαξιμαλιστικά αιτήματα του LNA, που περιλαμβάνουν την αναγνώριση του Χαφτάρ ως επικεφαλής του στρατού και τη θεσμοθέτηση του LNA. 

Οσον αφορά την GNA είναι σε πολύ ισχυρότερη θέση απ’ ό,τι πριν από δυο μήνες. Η στρατιωτική συμφωνία με την Τουρκία τής έδωσε αυξημένη στήριξη. Υπάρχουν αναφορές για πιο σύγχρονους πυραύλους επιφανείας-αέρος, που θα βελτιώσουν την ικανότητά της να υπερασπιστεί τον εναέριο χώρο της Τρίπολης από τα drones που έχουν διαθέσει τα ΗΑΕ στον Χαφτάρ. Μέσω Τουρκίας υπάρχουν αναφορές ότι έως και 2.000 αντάρτες από τη Συρία έφτασαν στην Τρίπολη για να μπουν στη μάχη.

Τα παραπάνω θα επιτρέψουν στην κυβέρνηση να κρατήσει προς το παρόν τις γραμμές άμυνας σε Τρίπολη και Μισράτα, αλλά μακροπρόθεσμα η Αγκυρα ίσως χρειαστεί να προσφέρει ακόμα μεγαλύτερη στήριξη, καθώς Κάιρο και Αμπού Ντάμπι είναι απίθανο να περιορίσουν τη στήριξη στον Χαφτάρ.

Αν και η Διάσκεψη του Βερολίνου οραματίστηκε την εγκαθίδρυση επιτροπών, περιλαμβανομένης μιας 10μελούς στρατιωτικής επιτροπής μοιρασμένης (5-5) μεταξύ του LNA και της GNA για να ετοιμάσουν ένα προσχέδιο μόνιμης κατάπαυσης του πυρός, δεν είναι πιθανή μια ανακωχή που θα έχει διάρκεια. Αντίθετα, είναι ένα άτυπο modus vivendi μεταξύ των δύο πλευρών. Αυτό θα μπορούσε να κρατήσει υπό έλεγχο την πιθανότητα μιας σημαντικής σύγκρουσης, αλλά η παύση των εχθροπραξιών (επίσημη ή όχι) θα είναι τόσο εύθραυστη ώστε η κλιμάκωση να μην είναι ποτέ απόμακρο σενάριο.

Το πετρέλαιο

Δεδομένης της υφιστάμενης κατάστασης στη χώρα, οι εξαγωγές πετρελαίου θα μπορούσαν να γίνουν περισσότερο ευμετάβλητες κατά τη διάρκεια της χρονιάς. Ο Χαφτάρ και ο LNA ουσιαστικά ελέγχουν το σύνολο της παραγωγής, καθώς και πέντε από τα πιο σημαντικά τέρμιναλ εξαγωγών, ασκούν όμως μικρό έλεγχο στη ροή των εσόδων μέσω της Κεντρικής Τράπεζας της Λιβύης.

Παρότι εξασφάλισε σημαντικό έλεγχο του πετρελαϊκού τομέα τον Σεπτέμβριο του 2016, ο Χαφτάρ μόνο περιστασιακά εκμεταλλεύτηκε τον μαύρο χρυσό σε διαπραγματεύσεις. Αυτό οφείλεται σε μια σειρά από λόγους. Πρώτον, η οικονομία της ανατολικής Λιβύης εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων που πληρώνονται από τα έσοδα του πετρελαίου. Δεύτερον, ο Εθνικός Οργανισμός Πετρελαίου έχει προμηθεύσει την ανατολική Λιβύη με διυλισμένο καύσιμο, το οποίο βιομηχανικές πόλεις όπως η Βεγγάζη χρειάζονται καθώς δεν λειτουργούν διυλιστήρια στην περιοχή. Τρίτον, υπάρχουν φόβοι ότι η κεντρική τράπεζα θα μπορούσε να αποσύρει τις πιστώσεις και την παροχή μετρητών προς την ανατολική Λιβύη, αν η διακοπή των εξαγωγών επεκταθεί πολύ χρονικά.

Παρ’ όλα αυτά, ο Χαφτάρ και οι σύμμαχοί του θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τον έλεγχο της παραγωγής πετρελαίου ως όπλο για να πιέσουν την κεντρική τράπεζα ώστε να αυξήσει τη διαφάνεια και να καθορίσει πού ξοδεύει τους πόρους από τον μαύρο χρυσό. Ο Χαφτάρ και ο LNA διέκοψαν την παραγωγή πετρελαίου τον περασμένο Ιούνιο για ένα μήνα, απαιτώντας διεθνή οικονομικό έλεγχο της κεντρικής τράπεζας, με αντάλλαγμα να επιτρέψει εκ νέου την παραγωγή. Τότε, ΗΠΑ και άλλες διεθνείς δυνάμεις ανάγκασαν τον LNA να εγκαταλείψει αυτή τη στάση, αλλά η παρέμβαση δεν έλυσε κάποιες από τις ανησυχίες της Λιβύης για το πού πηγαίνουν τα έσοδα από τον μαύρο χρυσό.

Αυτή τη στιγμή ο Χαφτάρ έχει πολύ περισσότερη πολιτική κάλυψη στην ανατολική Λιβύη και συνεχίζει να κόβει τις εξαγωγές παρά τις οικονομικές συνέπειες (σ.σ. τη Δευτέρα 27 Ιανουαρίου ο LNA ανακοίνωσε ότι η παραγωγή έπεσε στο μηδέν και θα παραμείνει εκεί μέχρι να αφαιρεθεί ο «καρκίνος της GNA από τη Λιβύη»), εξαιτίας κυρίως της απόφασης της GNA να φέρει Σύρους μισθοφόρους για να πολεμήσουν τον Χαφτάρ, τον LNA και τις πολιτοφυλακές των Φυλών της Ανατολής (ως τμήμα της συμφωνίας, οι πληροφορίες αναφέρουν ότι η GNA πληρώνει μηνιαίο μισθό 2.000 δολάρια, ενώ προσφέρει επιπλέον χρήματα σε περίπτωση θανάτου ή σοβαρού τραυματισμού).

Σε ό,τι αφορά πολλούς από τους υποστηρικτές του LNA, αυτές οι πληρωμές αποδεικνύουν ότι τα έσοδα από τις εξαγωγές πετρελαίου χρηματοδοτούν απευθείας ξένους μισθοφόρους και Λίβυους πολιτοφύλακες που μάχονται εναντίον τους. Σε περιφερειακό επίπεδο, ο LNA απολαμβάνει στήριξη γι’ αυτή του την κίνηση καθώς αριθμός ηγετών τοπικών φυλών ζήτησαν να σταματήσουν οι εξαγωγές, επιτρέποντας στον LNA να δικαιολογήσει την κίνησή του ως εφαρμογή της βούλησης του λαού της χώρας.

Η πολιτική στήριξη στον LNA μπορεί να οδηγήσει αυτή τη φορά σε παύση των εξαγωγών, η οποία θα κρατήσει εβδομάδες, αντί για λίγες ημέρες, ακόμα και αν το αποτέλεσμα είναι να βαθύνει η οικονομική κρίση στην ανατολική χώρα. Αυτός ο κίνδυνος, εντέλει, θα αναγκάσει τον LNA να ανοίξει εκ νέου τις κάνουλες, σε αντίθεση με την περίοδο 2013-2016 κατά την οποία ο ηγέτης της φρουράς των πετρελαϊκών εγκαταστάσεων μπορούσε να κόψει την παραγωγή για μεγάλα διαστήματα, στην προσπάθειά του να αποκτήσει τον έλεγχο ολόκληρης της περιοχής. Ο Χαφτάρ προσπαθεί να διοικήσει την περιοχή και έχει και άλλους λόγους να αποφύγει το να περιμένει πολύ για να επανεκκινήσει την παραγωγή: αν η Ουάσιγκτον απειλήσει να του επιβάλει κυρώσεις, θα τορπιλιστεί το πολιτικό του μέλλον στη Λιβύη.

Στο τέλος, ένα μεγάλο αίνιγμα βρίσκεται στην καρδιά της σχέσης μεταξύ της πολιτικής αντιπαράθεσης της Λιβύης και του πετρελαίου: όσο πιο κοντά φτάνουν LNA και GNA σε μια κατάπαυση πυρός και μια μόνιμη πολιτική λύση, το πιο πιθανό είναι ο Χαφτάρ να αξιοποιήσει στις διαπραγματεύσεις τον έλεγχο που έχει στην πετρελαϊκή παραγωγή. Με αυτή την τακτική, ο στρατηγός όχι μόνο θα είναι σε θέση να πιέσει τους παίκτες της δυτικής Λιβύης να υποχωρήσουν σε κρίσιμα θέματα, αλλά θα επιδείξει παράλληλα ότι οποιοδήποτε αδιέξοδο στις συζητήσεις θα μπορούσε να οδηγήσει σε de facto διαμελισμό, αφήνοντας μόνιμα στα χέρια του LNA τις πετρελαϊκές πηγές.

Η απόφαση του LNA να προχωρήσει σε τόσο δραματική κίνηση σε ό,τι αφορά το πετρέλαιο, παραμονές μάλιστα μιας μεγάλη Διάσκεψης για τη Λιβύη, δείχνει ότι έχει στόχο να παίξει πλήρως το πετρελαϊκό χαρτί.