Τα αδιέξοδα στις σχέσεις ΕΕ-Τουρκίας και τα επόμενα βήματα

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, επικαλούμενο την επιδείνωση των επιδόσεων της Τουρκίας σε ό,τι αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα, ψήφισε μη δεσμευτική απόφαση στις 13 Μαρτίου με την οποία ζητείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση να αναστείλει τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις με την Άγκυρα.

Η συμβολική ψηφοφορία δεν θα έχει ως αποτέλεσμα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αναστείλει επισήμως ή ακόμα και να τερματίσει την ενταξιακή διαδικασία της Τουρκίας. Ωστόσο, αποτελεί ξεκάθαρη ένδειξη πως η Τουρκία και η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκονται σε αδιέξοδο. Η θρασύτατη αδιαφορία που δείχνει η Άγκυρα για τους δημοκρατικούς θεσμούς, η οποία επιδεινώνεται από την σκόπιμη προσβολή του κράτους δικαίου, απλώς θα ενισχύσουν την ευρωπαϊκή προκατάληψη έναντι της προσχώρησης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση –μια διαδικασία η οποία βρίσκεται σε αδράνεια από το 2007.

Από τα παράπονα στις πολιτικές σκοπιμότητες

Το κυβερνών Κόμμα της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης (AKP) του Τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, έχει μια μακριά και, σε πολλές περιπτώσεις, δικαιολογημένη λίστα παραπόνων ως προς τον τρόπο με τον οποίον η ΕΕ αντιμετωπίζει την ενταξιακή διαδικασία της Τουρκίας, η οποία δεν είναι ειλικρινής και δίκαιη. Αν και είναι κάτι που έχει ξεχαστεί προ πολλού, ωστόσο ο Ερντογάν ήταν αυτός που έκανε την Τουρκία αξιόπιστο υποψήφιο για την ΕΕ, επενδύοντας πολιτικό κεφάλαιο σε αποδείξιμες δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. Επιπλέον, ο Ερντογάν ανέτρεψε την ελαττωματική και αδιάλλακτη πολιτική της μη διαπραγμάτευσης στο Κυπριακό το 2004, ενώ έδειξε ξεκάθαρα πως η χώρα, που είναι και η πιο μακροχρόνια υποψήφια προς ένταξη στην ΕΕ χώρα, ήταν επιτέλους έτοιμη να κάνει τα μαθήματά της.

Σε αυτά τα εγχειρήματα, η Τουρκία εξαπατήθηκε από έναν συνδυασμό προκατειλημμένων συμπεριφορών από την πλευρά αρκετών κρατών-μελών της ΕΕ που επέμεναν να εμποδίζουν την ενταξιακή διαδικασία, και των ίδιων των ευρωπαϊκών θεσμών, που δεν κατάφεραν να αναγνωρίσουν απτά την ειλικρινή στάση της χώρας κατά τη διάρκεια των μέσων της δεκαετίας του 2000. Αν και δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή, ωστόσο η βιτριολική στάση του Ερντογάν προς την Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να αποδοθεί σε σημαντικό βαθμό στο πολιτικό σώμα της ΕΕ. Αν η Ευρωπαϊκή Ένωση είχε δώσε την Τουρκία μια ξεκάθαρη ημερομηνία ένταξης και διαδικασία από την αρχή, δύσκολα η τουρκική κυβέρνηση δεν θα επιδίωκε έναν καθορισμένο οδικό χάρτη, όπως έκανε κάθε άλλη υποψήφια προς ένταξη χώρα.

Πέρα από την ιστορία, είναι πλέον ξεκάθαρο πως ο Ερντογάν αντιλαμβάνεται την ένταξη στην ΕΕ αποκλειστικά ως έναν τρόπο να κινητοποιήσει ψηφοφόρους. Η φυλάκιση ακτιβιστών της δημοκρατίας και της κοινωνικής ειρήνης, όπως του Osman Kavala, στόχο έχει να αψηφήσει τις προσδοκίες της ΕΕ για την Τουρκία και να ερεθίσει τους Τούρκους ψηφοφόρους. Στον Kavala και σε πολλούς άλλους ακτιβιστές πρόσφατα επιβλήθηκαν μακροχρόνιες ποινές φυλάκισης για υποτιθέμενη συμμετοχή στην απόπειρα πραξικοπήματος του 2016. Ο Ερντογάν και οι υπουργοί του Τουρκικού Υπουργικού Συμβουλίου, κατά τη διάρκεια δημόσιων συγκεντρώσεων, έχουν ασκήσει κριτική στις αντιρρήσεις τη ΕΕ για τη νομική διαδικασία που οδήγησε στη φυλάκιση των ακτιβιστών, προκαλώντας επευφημίες από οργισμένα πλήθη που αισθάνονται ενθουσιασμένοι που οι ηγέτες τους «απαντούν» στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Στα μέσα Μαρτίου, μια μικρή ομάδα υποστηρικτών του AKP δήλωσε πως το κάλεσμα για προσευχή από όλα τα τεμένη της χώρας θα πρέπει να ερμηνευθεί ως η ανανεωμένη πρόθεση της Τουρκίας να ξανακατακτήσει τη Βιέννη. Πέραν της υπερβολής, τέτοιες εξελίξεις βοηθούν ώστε να τονιστεί το γεγονός πως η ένταξη στην ΕΕ δεν αποτελεί πλέον στρατηγικό στόχο για την Τουρκία, αλλά μόνο ένα ακόμα πολιτικό εργαλείο που το καθεστώς του Ερντογάν μπορεί να χρησιμοποιήσει για να φουντώσει τους ψηφοφόρους.

Έχουμε συνηθίσει να γινόμαστε μάρτυρες κραυγαλέων αντιευρωπαϊκών αισθημάτων από λαϊκιστές ηγέτες σε κράτη μέλη όπως η Ουγγαρία και η Πολωνία. Ωστόσο, ούτε ο Ούγγρος πρωθυπουργός Βίκτορ Όρμπαν ούτε ο ηγέτης του κυβερνώντος Κόμματος του Νόμου και της Δικαιοσύνης της Πολωνίας, Γιάροσλαβ Κατζίνσκι, ενδιαφέρονται πραγματικά να βγάλουν τις χώρες τους από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Στην πραγματικότητα,  συνειδητά αποκομίζουν σημαντικά οφέλη από το μπλοκ ενώ την ίδια ώρα προωθούν μια έντονη αντι-ελιτιστική και ξενοφοβική ρητορική που ικανοποιεί της βάσεις των ψηφοφόρων τους.

Στην Τουρκία, παρατηρείται το αντίθετο: ο πολιτικός υπολογισμός του Ερντογάν βασίζεται αποκλειστικά σε μια σκέψη: αν η προώθηση μιας αντιευρωπαϊκής πλατφόρμας, η συνέχιση της διάβρωσης του κράτους δικαίου και η απειλή για επαναφορά της θανατικής ποινής, βοηθούν ώστε να εξασφαλιστεί η νίκη στις σημερινές δημοτικές εκλογές ή και να διατηρήσει την προσωπική εκλογική του θέση, τότε αυτά τα θεωρεί νίκη. Ο Ερντογάν ακολουθεί τον υπολογισμό του αν και γνωρίζει πως εμποδίζει την ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ για τουλάχιστον μια γενιά. Οι μεσομακροπρόθεσμες σκέψεις ως προς την ενίσχυση του κράτους δικαίου και της ουσιαστικής δημοκρατικής διακυβέρνησης δεν έχουν άμεσα οφέλη για την κυβερνώσα ελίτ της χώρας.

Πρακτικές αναγκαιότητες

Ποια είναι, τότε, η ευρωπαϊκή πολιτική της Τουρκίας; Υποθέτοντας πως ο Ερντογάν και το AKP θα βγουν από πάνω μετά τις σημερινές δημοτικές εκλογές, η Τουρκία δεν είναι προγραμματισμένο να διενεργήσει άλλες εκλογές για άλλα τεσσεράμισι χρόνια. Πιθανότατα θα επιχειρηθεί μια διαχειρίσιμη επαναπροσέγγιση και από τις δυο πλευρές. Η Τουρκία από καιρό ενδιαφέρεται να επαναδιαπραγματευτεί την Τελωνειακή Ένωση με την ΕΕ, στην οποία είναι μέλος από το 1996, προκειμένου να περιλαμβάνει τις αγροτικές εξαγωγές. Επιπλέον, η Τουρκία επιθυμεί οι πολίτες της να ταξιδεύουν χωρίς βίζα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, κάτι που σχετίζεται ιδιαίτερα με τις τουρκικές επιχειρήσεις με Ευρωπαϊκές επενδύσεις. Από την άλλη πλευρά, η Ευρωπαϊκή Ένωση ενδιαφέρεται να συνεργαστεί με την Τουρκία προκειμένου να αποτραπούν οι τωρινές και οι μελλοντικές ροές προσφύγων από τη Μέση Ανατολή.

Κάτι που δεν πολυαναφέρεται από τα συστημικά μέσα ενημέρωσης, είναι η μεγάλη έκθεση που έχουν ευρωπαϊκές τράπεζες σε δανεισμό στην Τουρκία. Πολλές ευρωπαϊκές τράπεζες, ιδιαίτερα στην Ισπανία, έχουν δώσει τεράστια ποσά σε πιστώσεις στην Τουρκία. Λόγω της επιδεινούμενης οικονομικής επιβράδυνσης της Τουρκίας, υπάρχουν αυξημένοι φόβοι πως τα χρέη αυτά δεν μπορούν να αποπληρωθούν.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, μαζί με άλλους διεθνείς πιστωτικούς φορείς, ενδιαφέρεται να αποφύγει μια περιφερειακή –ακόμα και παγκόσμια- μετάσταση των χρεοστασίων από αναπτυσσόμενες οικονομίες, που θα μπορούσε να προκαλέσει η Τουρκία. Υπάρχει ευρεία συμφωνία μεταξύ των χρηματοοικονομικών αναλυτών πως η Τουρκία είναι πολύ σημαντική για να αφεθεί να καταρρεύσει και πως είναι πιθανόν ο Ερντογάν να το αντιλαμβάνεται αυτό. Αν και η ιδέα της ένταξης στην ΕΕ είναι σε αυτή τη φάση μη ρεαλιστική για την Τουρκία, ωστόσο το ίδιο είναι και ο επίσημος τερματισμός της διαδικασίας.

Πρακτικές αναγκαιότητες θα απαιτήσουν οι δυο πλευρές έστω και με μισή καρδιά να βρουν τρόπους να συνυπάρξουν.