Η Αίγυπτος ανακτά τον περιφερειακό της ρόλο

Φέτος συμπληρώνονται 150 χρόνια από την ολοκλήρωση της Διώρυγας του Σουέζ, του θαλάσσιου διαδρόμου που συνδέει τη Μεσόγειο και την Ερυθρά Θάλασσα, δίνοντας στην παγκόσμια ναυτιλία έναν σύντομο δρόμο και δείχνοντας την εξαιρετικά στρατηγική θέση της Αιγύπτου. Ωστόσο, ο έλεγχος του σημείου αυτού δεν ήταν αρκετός ώστε να αποφύγει το Κάιρο την υποβάθμιση της σημασίας της χώρας στο παγκόσμιο σκηνικό.

Ενώ η σημασία της Αιγύπτου στο παγκόσμιο σύστημα μπορεί να είναι συζητήσιμη, ωστόσο λίγοι στη Μέση Ανατολή θα αμφισβητούσαν τον καίριας σημασίας ρόλο της στην περιοχή. Ωστόσο, η προθυμία της να συμμετάσχει στις περιφερειακές υποθέσεις αυξάνεται και μειώνεται ανάλογα με την σταθερότητα στο εσωτερικό της χώρας. Σήμερα, μετά από χρόνια πολιτικού χάους μετά την Αραβική Άνοιξη και την επιστροφή του στρατού στην εξουσία, η εσωτερική πολιτική κατάσταση στην Αίγυπτο έχει σταθεροποιηθεί.

Στο πλαίσιο αυτής της νέας προσέγγισης, το κοινοβούλιο της Αιγύπτου εξετάζει ακόμα και το ενδεχόμενο χαλάρωσης των ορίων της προεδρικής θητείας, ένδειξη πως η κυβέρνηση θεωρεί ότι δεν επηρεάζεται από τις εγχώριες προκλήσεις. Επίσης, η οικονομία της χώρας έχει ξαναμπεί σε τροχιά, με τους μακροοικονομικούς δείκτες να σταθεροποιούνται καθώς πλησιάζει η ολοκλήρωση του φιλόδοξου τριετούς προγράμματος του ΔΝΤ. Άρα, ενώ  η τελευταία δεκαετία υπήρξε μια περίοδος εσωστρέφειας για την Αίγυπτο, η χώρα βρίσκεται τώρα σε θέση να επιστρέψει στον ιστορικό της ρόλο ως μεσαίας δύναμης. 

Τα δυνατά σημεία της Αιγύπτου σε περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο

Στο μεγαλύτερο μέρος της σύγχρονης ιστορίας της, η Αίγυπτος ενεργούσε ως στρατηγική μεσαία δύναμη στη Μέση Ανατολή, συμμετέχοντας ή μεσολαβώντας σε διάφορες συγκρούσεις και παρέχοντας διπλωματική στήριξη σε συμμάχους που επιδίωκαν να επωφεληθούν από τη βαρύτητα της χώρας. Η Αίγυπτος κατέχει καίρια θέση στον Αραβικό και Μουσουλμανικό  κόσμο, με μεγάλη ακτογραμμή σε τρεις βασικούς διαύλους, την Ερυθρά Θάλασσα, τη Μεσόγειο Θάλασσα και τον Ποταμό Νείλο. Διαθέτει επίσης τη μεγαλύτερη Αραβική στρατιωτική δύναμη, περιλαμβανομένου ενός ευμεγέθους ναυτικού και ενός προηγμένου διπλωματικού σώματος.

Ενώ η Σαουδική Αραβία και τα άλλα κράτη του Κόλπου έτειναν να είναι τα πιο ορατά Αραβικά κράτη στη δημόσια διπλωματία τα τελευταία χρόνια, ωστόσο η κυβέρνηση της Αιγύπτου ήταν περιφερειακός ηγέτης πολύ πριν τη δημιουργία των σύγχρονων κρατών του Κόλπου –και πριν βρουν το πετρέλαιο που τώρα τροφοδοτεί τη δύναμή τους. Πολιτισμικά, η Αίγυπτος –που έχει τον μεγαλύτερο πληθυσμό στον Αραβικό κόσμο με περισσότερους από 100 εκατ. κατοίκους, αριθμός ο οποίος αυξάνεται ταχύτατα – αποτελεί θεμέλιο λίθο στην Αραβικό και ευρύτερο Μουσουλμανικό κόσμο. Για παράδειγμα, το Τέμενος και θρησκευτικό ινστιτούτο al-Azhaz του Καΐρου, αναγνωρίζεται ευρύτερα ως το παγκόσμιο κέντρο γης Σουνητικής Ισλαμικής εκπαίδευσης.

Η σημασία της Αιγύπτου ως μεσαίας δύναμης στην περιοχή, φυσικά, εξαρτάται από το πώς σχετίζεται με τον υπόλοιπο κόσμο. Η σύγχρονη Αίγυπτος έχει αυξήσει έντεχνα τρόπο την επιρροή της στην περιφέρεια για να αποσπά οφέλη από τις παγκόσμιες δυνάμεις που ανταγωνίζονται για την κυριαρχία. Η βίαιη μετάβαση της Αιγύπτου από μια μοναρχία σε μια δημοκρατία το 1952 αποτελεί κλασικό παράδειγμα αυτής της δυναμικής. Την εποχή εκείνη, η χώρα βρέθηκε στη μοναδική θέση να μπορεί να εκμεταλλευτεί τις ψυχροπολεμικές εντάσεις μεταξύ της Ανατολής και της Δύσης – αρχικά εξισορροπώντας το Ηνωμένο Βασίλειο έναντι της Σοβιετικής Ένωσης και στη συνέχεια της ΗΠΑ έναντι της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτό έδωσε στην Αίγυπτο ουσιαστική στρατιωτική και οικονομική βοήθεια, επιπλέον της διπλωματικής στήριξης από όλες τις πλευρές αφού καμία παγκόσμια δύναμη δεν ήταν πρόθυμη να αποξενώσει το Κάιρο και να κινδυνεύσει να χάσει την πρόσβαση στη Διώρυγα του Σουέζ, ή στον ισχυρό στρατό της Αιγύπτου, την σημαντική καταναλωτική αγορά και την οικονομία της.

Σήμερα η Αίγυπτος συνεχίζει αυτές τις ασκήσεις ισορροπίας, λαμβάνοντας περισσότερα από 1 δισ. δολάρια ετησίως σε αμερικανική στρατιωτική βοήθεια, ενώ ταυτόχρονα αγοράζει ρωσικό στρατιωτικό εξοπλισμό και ερευνά την ανάπτυξη πυρηνικής ενέργειας με τη Μόσχα. Επενδυτικό χρήμα ρίχνει και η Κίνα στην Αίγυπτο, με το βλέμμα στην καταναλωτική της αγορά και το μεταποιητικό της περιβάλλον, αλλά και προκειμένου να διασφαλίσει εύκολη πρόσβαση στην Ερυθρά Θάλασσα και τη Διώρυγα του Σουέζ στο πλαίσιο της Πρωτοβουλίας της Μίας Ζώνης και Ενός Δρόμου. Καθώς η Αίγυπτος αναδύεται ως ένας περιφερειακός παίκτης με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, οι τρεις αυτές παγκόσμιες δυνάμεις θα βρεθούν και αυτές να ανταγωνίζονται για την προσοχή της Αιγύπτου.

Η εσωτερική αδυναμία της Αιγύπτου

Όπως, όμως, είναι  δύσκολο να αμφισβητηθεί η δύναμη της Αιγύπτου, εξίσου δύσκολο είναι να αμφισβητηθούν και οι αδυναμίες της. Όταν ο πρώην πρόεδρος Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ έγραφε το 1955 πως «καμία χώρα δεν μπορεί να ξεφύγει από το να κοιτά πέρα από τα σύνορά της για να βρει την πηγή των ρευμάτων που την επηρεάζουν», ομολογούσε πως η σύγχρονη Αίγυπτος θα έπρεπε να πάρει θέσει με σύνεση, ακόμα και μεταξύ ισχυρότερων δυνάμεων. Ο Νάσερ αναγνώρισε την ανικανότητα της Αιγύπτου να καταπολεμήσει τη γεωγραφική πραγματικότητα που την «δένει» με τους γείτονες και αντιπάλους της όπως το Σουδάν και η Αιθιοπία στον Νείλο, ή η Τουρκία –άλλη μια δύναμη που επιδιώκει να κυριαρχήσει στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο Νάσερ είναι γνωστότερος για την επιστράτευση του Αραβικού κόσμου κατά των Δυτικών παραβιάσεων και του Ισραήλ, αν και ο διάδοχός του άλλαξε πορεία σε ό,τι αφορά το Ισραήλ το 1979.

Εν τούτους, οι περίοδοι έντονων εσωτερικών πολιτικών και οικονομικών αγώνων στην Αίγυπτο έχουν κατά καιρούς υπονομεύσει την ικανότητα της χώρας να ενεργεί ως υπεύθυνη δύναμη και ως μεσολαβητής μεταξύ των περιφερειακών κρατών. Όμως δεν έχουν αλλάξει τις βασικές επιτακτικές ανάγκες της Αιγύπτου σε περιφερειακό επίπεδο. Πρώτον, θα υπερασπιστεί τον πυρήνα του πληθυσμού της κατά μήκος του βόρειου τμήματος του Νείλου και του Δέλτα από οποιεσδήποτε απειλές για την ασφάλεια που μπορεί να διαχυθούν πέραν των συνόρων. Δεύτερον, θα πολεμήσει οτιδήποτε –πολιτικό ή υλικό- απειλεί την πρόσβαση της Αιγύπτου σε νερό, καύσιμα και τις οικονομικές προμήθειες που χρειάζεται για τον ταχύτατα αυξανόμενο πληθυσμό της χώρας. Τρίτον, θα πολεμήσει για να διατηρήσει την ελευθερία της να αποφασίζει με ποιόν θα συνεργάζεται ή σε ποιες συγκρούσεις θα εμπλακεί (κάτι που συχνά αφορά τη στήριξη φιλικών κυβερνήσεων που απορρίπτουν τα Ισλαμιστικά κινήματα).

Σταθεροποιώντας το εσωτερικό μέτωπο

Οι διαδηλώσεις της Αραβικής Άνοιξης σηματοδότησαν μια σπάνια στιγμή δημοκρατικής αισιοδοξίας στην Αίγυπτο, όπου μετά την ανατροπή του μακρόβιου προέδρου Χόσνι Μουμπάρακ το 2011 διενεργήθηκαν προεδρικές εκλογές το 2012 οι οποίες έφεραν στην κυβέρνηση τη Μουσουλμανική Αδελφότητα. Σηματοδότησαν επίσης την αρχή μιας ταραγμένης περιόδου που θα έβλεπε την Αίγυπτο να υποχωρεί από τον ιστορικό περιφερειακό της ρόλο στο πλαίσιο μιας μοναδικής στιγμής δημοκρατικής αισιοδοξίας για ολόκληρο τον Αραβικό κόσμο. Ωστόσο, το Ανώτατο Συμβούλιο των Ενόπλων Δυνάμεων (SCAF), το στρατιωτικό σώμα που κυριαρχεί στις Αιγυπτιακές σχέσεις, θεώρησε το 2011-2012 ως μια περίοδο τρομακτικής αστάθειας.

Το στρατιωτικό πραξικόπημα του 2013, η κατάρτιση του τρέχοντος Αιγυπτιακού Συντάγματος και η εκλογή του προέδρου Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι το 2014 έδειξαν τις προσπάθειες του SCAF για επέλθει ηρεμία στα ταραγμένα πολιτικά νερά –ακόμα και αν αυτό σήμαινε βίαιη καταστολή της αντιπολίτευσης. Ως αποτέλεσμα, η κυβέρνηση του αλ-Σίσι κέρδισε εύκολα μια δεύτερη θητεία το 2018, δίνοντάς του άλλα τέσσερα χρόνια για να εδραιώσει την κληρονομιά του –και δίνοντας το SCAF αρκετά χρόνια ακόμα με έναν ηγέτη τον οποίον έχει εγκρίνει, καθώς και με μια κυβέρνηση που μπορεί εύκολα και διακριτικά να ελέγξει.

Εν τω μεταξύ, η εύθραυστη οικονομία της Αιγύπτου βελτιώθηκε, αν και παραμένει η Αχίλλειος πτέρνα της χώρας. Η συνεχιζόμενη αδυναμία περιλαμβάνει υψηλά επίπεδα χρέους, έναν υψηλό «λογαριασμό» για τους μισθούς του δημοσίου, υψηλές επιδοτήσεις που η κυβέρνηση προσπαθεί να μειώσει, υψηλό επίπεδο ανεργίας, εξάρτηση από έναν αγροτικό τομέα που αποδυναμώνεται, αλλά και  ένα φτωχό εκπαιδευτικό σύστημα που δεν είναι εξοπλισμένο για να εκπαιδεύσει ένα εργατικό δυναμικό για να καλύψει τις μελλοντικές ανάγκες της χώρας. Επιπλέον, το Αιγυπτιακό νόμισμα είναι αδύναμο και θα συνεχίσει να αποδυναμώνεται, μειώνοντας την ήδη πενιχρή αγοραστική δύναμη της χώρας.

Όμως σε μακροοικονομικό επίπεδο, η οικονομία της Αιγύπτου βγαίνει ισχυρότερη, εν μέρει λόγω της προσήλωσης του Καΐρου στο πρόγραμμα του ΔΝΤ. Η χώρα έχει πετύχει τα υψηλότερα επίπεδα ανάπτυξης της τελευταίας δεκαετίας και τις περισσότερες εισερχόμενες άμεσες ξένες επενδύσεις από οποιαδήποτε χώρα της Αφρικής το 2018, ενώ αυξήθηκαν και τα νούμερά της στον τουρισμό. Η πρόοδος του Καΐρου στη σταθεροποίηση της οικονομίας και του εσωτερικού πολιτικού συστήματος της χώρας, σημαίνει πως πλέον η Αίγυπτος είναι αρκετά άνετη να ξανα-αποκτήσει έναν πιο ενεργό ρόλο ως μεσολαβητής και ηγέτης σε ορισμένες περιφερειακές συγκρούσεις.

«Ανοίγματα» στο εξωτερικό

Ενώ η Αίγυπτος έχει αρχίσει να παίζει έναν πιο δυναμικό ρόλο στην περιοχή, ωστόσο η προσοχή της παραμένει επικεντρωμένη στην προστασία του πυρήνα της στον Νείλο και στο Δέλτα του Νείλου. Τον τελευταίο χρόνο, η Αίγυπτος έχει προσπαθήσει να μειώσει τις εντάσεις με τους νότιους γείτονές της, το Σουδάν και την Αιθιοπία, αναφορικά με το Αιθιοπικό Μεγάλο Φράγμα (Grand Ethiopian Renaissance Dam, κοντά στα σύνορα Αιθιοπίας-Σουδάν) που εκτείνεται στον Νείλο. Η πιο ρεαλιστική αυτή προσέγγιση οφείλεται στην ανάγκη για λύσεις που διασφαλίζουν πως η Αίγυπτος θα διατηρήσει την πρόσβασή της σε επαρκείς ποσότητες νερού για άρδευση και πόση. Όμως τελευταία, οι νότιοι γείτονες έχουν φανεί πιο πρόθυμοι να χρησιμοποιήσουν το πλεονέκτημά τους στο Νείλο ενάντια στην Αίγυπτο. Κατά τις πρόσφατες αναταράξεις στο Σουδάν, η στήριξη που παρείχε η Αίγυπτος στον πολιορκημένο ηγέτη Omar al Bashir αποδεικνύει τις προσπάθειες του Καΐρου να κάνει ειρήνη με τους γείτονές της στην Ερυθρά Θάλασσα, αν και αναμφίβολα θα διατηρηθούν οι εντάσεις αναφορικά με την κατανομή των υδάτων του Νείλου.

Η επόμενη προτεραιότητα της Αιγύπτου είναι η άμυνα έναντι των ενόπλων ανταρτών, που κυρίως αναδύεται από της αχανής εκτάσεις ερήμου και στις δυο πλευρές του Νείλου. Ο δυτικός γείτονας της Αιγύπτου, η Λιβύη, τελευταία υπήρξε hotspot ενόπλων ομάδων. Για αρκετά χρόνια, η Αίγυπτος παρείχε στρατιωτική και διπλωματική στήριξη στον ηγέτη του Εθνικού Στρατού της Λιβύης Khalifa Hifter. Συνεργαζόμενη σιωπηρά με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, η πολεμική αεροπορία της Αιγύπτου βομβάρδιζε επίσης ισλαμιστές ενόπλους στην ανατολική Λιβύη καθώς προσπαθεί να σταματήσει το πέρασμα των ενόπλων από τα διάτρητα σύνορα Αιγύπτου-Λιβύης. Οι διαφορές αναφορικά με την εμπλοκή με ορισμένες Ισλαμιστικές ομάδες μελλοντικά θα κηλιδώσει τη συμμαχία Αιγύπτου-ΗΑΕ, ενώ η βαθύτερη Αιγυπτιακή εμπλοκή στη Λιβύη κινδυνεύει να ξεσηκώσει την αντιπολίτευση δυνάμεων της Σαχάρας πως η Αλγερία και το Μαρόκο.

Οι Αιγύπτιοι ηγέτες έχουν αρχίσει ρεαλιστικά να ξανασυνεργάζονται με τη Χαμάς στη Λωρίδα της Γάζας προκειμένου να ενισχύσουν την ασφάλεια στην Χερσόνησο του Σινά μετά από χρόνια ελαχιστοποιημένης συνεργασίας με τους Παλαιστίνιους. Η Αίγυπτος έχει επίσης επανέλθει ως πρωταρχικός παράγοντας που βοηθά το Ισραήλ, τις ΗΠΑ και τα Αραβικά κράτη στη διαπραγμάτευση μεταξύ των αντιμαχόμενων Παλαιστινιακών κομμάτων. Αν και τα όρια των προσπαθειών αυτών είναι ξεκάθαρα, αφού η τελευταία συμφωνία συμφιλίωσης μεταξύ της Χαμάς και της Φατάχ δείχνει τώρα να καταρρέει, η Αίγυπτος ελπίζει τουλάχιστον να ελαχιστοποιήσει την απειλή που αποτελεί για την ασφάλεια η Λωρίδα της Γάζας.

Στην προσπάθειά της να ανακτήσει τη θέση της ως δύναμη της Μεσογείου, η Αίγυπτος έχει γίνει «παίκτης-κλειδί» στον τομέα του πετρελαίου και αερίου στην ανατολική Μεσόγειο Θάλασσα, όπου οι πρόσφατες ανακαλύψεις έχουν δώσει στο Κάιρο ελπίδες ότι θα βρει ακόμα περισσότερους υδρογονάνθρακες. Θέλοντας να έχει μεγαλύτερη ενεργειακή ασφάλεια και να μπορεί να τροφοδοτήσει τον μεταποιητικό της τομέα, η Αίγυπτος έχει επιδιώξει προσεκτικά να ευθυγραμμιστεί στενά με την Ελλάδα και την Κύπρο, πραγματοποιώντας συναντήσεις με τους γείτονες της Μεσογείου σε πολλά συνέδρια κατά τη διάρκεια του έτους. Με το να ευθυγραμμίζεται με την Ελλάδα και την Κύπρο, καθώς και με το Ισραήλ και την Ιταλία, η Αίγυπτος έρχεται σε καλύτερη θέση να αμφισβητήσει τον βασικό της αντίπαλο, την Τουρκία, σε οποιαδήποτε διαμάχη αναφορικά με τις μελλοντικές ανακαλύψεις πετρελαίου και αερίου στην ανατολική Μεσόγειο (όπου οι χωρικές γραμμές συχνά είναι θολές και αλληλεπικαλύπτονται). Όμως, όσο περισσότερο πιέζει η Αίγυπτος, τόσο πιο πιθανό είναι να προκαλέσει εντάσεις με την Τουρκία.

Όλη αυτή η κινητικότητα στη άμεση σφαίρα επιρροής της Αιγύπτου έχει αυξηθεί υπό την προεδρία του al-Sisi. Αυτό κινδυνεύει να προκαλέσει διαφωνίες με άλλες περιφερειακές δυνάμεις όπως η Σαουδική Αραβία, η Τουρκία, το Ιράν και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, που δραστηριοποιούνταν στην περιοχή την περίοδο της εσωστρέφειας της Αιγύπτου. Το Κάιρο πιστεύει πως η αδιαφορία του για τις υποθέσεις χωρών που βρίσκονται πιο μακριά, όπως η Συρία και το Ιράκ, θα μετριάσει αυτές τις εντάσεις. Σε περιοχές που δεν συνορεύουν με την Αίγυπτο, το Κάιρο ενδιαφέρεται να βοηθήσει ώστε να επέλθει σταθερότητα, όχι όμως χωρίς να εξετάζει σοβαρά τα ζητήματα.

Η συμμετοχή της Αιγύπτου στο μερικό εμπάργκο του Κατάρ είναι ενδεικτική. Το Κάιρο είναι ευρύτερα ευθυγραμμισμένο με τις προτεραιότητες των μελών του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου και εξαρτάται από την οικονομική τους βοήθεια. Επιπλέον, απεχθάνεται την Ντόχα διότι καλύπτει Ισλαμιστικά κινήματα με τα οποία αντιτίθεται η Αίγυπτος. Ακόμα και τότε, όμως, υπήρξε το πιο ήσυχο από τα τέσσερα κράτη που επέβαλαν το εμπάργκο. Ομοίως, η Αίγυπτος έχει αποφύγει να εμπλακεί ουσιαστικά στον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας, φοβούμενη μην συρθεί σε έναν βούρκο που θα είχε σημαντικά δυσμενή αποτελέσματα. Ωστόσο, βλέπει επίσης με θετικό μάτι την προοπτική μιας Συρίας της οποίας θα ηγείται ο Bashar al Assad –κάτι που αντανακλά τον ενθουσιασμό του Καΐρου για σταθερές Αραβικές κυβερνήσεις που αφήνουν ελάχιστον χώρο για Ισλαμιστές.

Μπορεί η Αίγυπτος να αναδύεται ως μια πιο σταθερή μεσαία δύναμη της Μέσης Ανατολής, ωστόσο εξακολουθεί να αντιμετωπίζει σημαντικά πολιτικά και οικονομικά εμπόδια. Όσο πιο πολλή εμπλέκεται πέραν των συνόρων της, τόσο περισσότερο θα έρχεται αντιμέτωπη με περίπλοκες καταστάσεις με τις περιφερειακές και παγκόσμιες δυνάμεις που δεν μοιράζονται τις προτεραιότητες της Αιγύπτου. Οι ΗΠΑ ήδη αντιτίθενται στη στενή σχέση της Αιγύπτου με τη Ρωσία, με το Κογκρέσο ιδιαίτερα να τάσσεται κατά της αγοράς Ρωσικών όπλων από το Κάιρο. Ομοίως, η αύξηση της οικονομικής συνεργασίας της Αιγύπτου με την Κίνα θα γίνει θέμα στην Ουάσινγκτον, ιδιαίτερα αν η Αίγυπτος αυξήσει τις αγορές κινεζικής τεχνολογίας. Όμως, ενώ η εγχώρια πολιτική αντιπολίτευση και η οικονομική αδυναμία παραμένουν προκλήσεις, όσο το Κάιρο αισθάνεται πιο άνετο με την κατάσταση στο εσωτερικό, η Αίγυπτος θα παίζει όλο και πιο ενεργό ρόλο στη Μέση Ανατολή.