Το επικίνδυνο στοίχημα Ερντογάν για τη «Νέα Τουρκία»

Μετά την εξασφάλιση της δεύτερης θητείας του στον προεδρικό θώκο τον Ιούνιο και έχοντας αναλάβει ισχυρές εκτελεστικές εξουσίες που εγκρίθηκαν από τους ψηφοφόρους στο δημοψήφισμα του 2017, ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν εδραίωσε αυτό που επιζητούσε από καιρό: τη δημιουργία ενός νέου πολιτικού καθεστώτος, ενός καθεστώτος που διαμορφώνεται όλο και περισσότερο κατ’ εικόνα του.

Η «νέα Τουρκία», όπως την αποκαλεί ο Ερντογάν, μετατρέπεται γρήγορα σε μια κλειστή και εσωστρεφή χώρα. Από την άποψη του Ερντογάν, η ελίτ της δεκαετίας του 1920 δημιούργησε ένα κράτος, μια κοινωνία και έναν πολιτισμό σύμφωνα με τις προτιμήσεις ενός άνδρα, του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Άρα, γιατί να μην προσπαθήσει να κάνει και αυτός το ίδιο, και να διαμορφώσει μια νέα Τουρκία σύμφωνα με τις δικές του προτιμήσεις; Η κρίσιμη διαφορά μεταξύ των οραμάτων του Ερντογάν και του Ατατούρκ, ωστόσο, είναι έντονη και θα έχει εξαιρετικά αποκλίνουσες συνέπειες για τη διεθνή θέση της χώρας και την ανάπτυξη της κοινωνίας.

Η νέα Τουρκία του Ερντογάν έχει αποκλειστικό στόχο τη διαιώνιση της εξουσίας του προέδρου και, με αυτήν την επιδίωξη, οι αρχιτέκτονές της έχουν καταστρατηγήσει τις νόρμες και τις απαιτήσεις της δημοκρατικής διακυβέρνησης. Η Τουρκία του Ατατούρκ εφάρμοσε τη μονοκομματική διακυβέρνηση για την ανάπτυξη της δημοκρατικής διακυβέρνησης, και σκόπευε να θέσει τη χώρα στην ιεραρχία των αναπτυγμένων κρατών. Η χώρα ενστερνίστηκε την πολυμέρεια όσο μπορούσε, προώθησε ισχυρούς μηχανισμούς θεσμικής διακυβέρνησης και ενθάρρυνε τη λαϊκή συμμετοχή.

Η Τουρκία του Ερντογάν επιδιώκει μια διαφορετική πορεία. Ακολουθώντας το μονοπάτι της αποθεσμοποιημένης μονοπρόσωπης διακυβέρνησης, μπορούμε να διακρίνουμε πώς μπορεί να μοιάζει η Τουρκία σε μια δεκαετία από τώρα.

Διώξεις και Brain Drain

Οι διώξεις μετά την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος τον Ιούλιο του 2016 αρχικά στοχοποίησαν τον στρατό και το δημόσιο, γρήγορα όμως εξαπλώθηκαν σε άλλους τομείς της κοινωνίας καθώς η κυβέρνηση κινήθηκε για να σιωπήσει τους επικριτές του Ερντογάν. Παράδειγμα η Ανώτατη Παιδεία.

Η απόλυση χιλιάδων ακαδημαϊκών από τα πανεπιστήμια δημιούργησε brain drain, καθώς πανεπιστημιακοί από όλου στους τομείς αναζήτησαν εργασία εκτός Τουρκίας, όπου υπάρχει μεγαλύτερη εκτίμηση για την ακαδημαϊκή ελευθερία. Η εκροή επεκτάθηκε και πέραν της Ανώτατης Παιδείας. Μόνο το 2017-2018, περισσότεροι από 250.000 τούρκοι πολίτες αναζήτησαν μόνιμη κατοικία στις ΗΠΑ και περίπου 20.000 στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Ένας από τους δηλωμένους στόχους του Ερντογάν για την εκατονταετηρίδα από την ίδρυσης της Τουρκικής Δημοκρατίας το 2023 είναι να καταστήσει τη χώρα μια από τις κορυφαίες δέκα οικονομίες του κόσμου. Είναι δύσκολο να δει κανείς πώς θα μπορούσε να επιτύχει τον στόχο αυτό, αν τα καλύτερα μυαλά έχουν φύγει από τη χώρα και έχουν αντικατασταθεί από εκπαιδευτικούς που έχουν διοριστεί πρωτίστως λόγω της αφοσίωσής τους στον Ερντογάν. Μέσα σε μια δεκαετία, η Τουρκία πιθανότατα δεν θα διαθέτει την ακαδημαϊκή ικανότητα που απαιτείται για να εκπαιδεύσει και να αναπτύξει τις νέες γενιές των καινοτόμων και επιστημόνων που βοηθούν στη στήριξη των οικονομιών προστιθέμενης αξίας. Όσο υπάρχει δυνατότητα τα άτομα να αποκτήσουν πτυχία στο εξωτερικό, η επιθυμία τους να επιστρέψουν και να εργαστούν στην Τουρκία πιθανότατα θα ελαττωθεί σημαντικά.

Πιο προβληματικό σημείο είναι το γεγονός ότι η Τουρκία θέλει να εδραιώσει ένα σύστημα πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης που αγνοεί την κριτική σκέψη. Από το 2016, στο εθνικό πρόγραμμα σπουδών στο κρατικό σύστημα πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης έχει καταργηθεί η διδασκαλία της θεωρίας της εξέλιξης, για να αναφέρουμε ένα παράδειγμα των αλλαγών που συντελούνται, ενώ σε όλο το διαμορφούμενο πρόγραμμα της νέας Τουρκίας βρίσκονται ξεκάθαρες αναφορές σε προκαθορισμένους ρόλους των φύλων. Επιπλέον, οι μαθητές καλούνται να σέβονται το κράτος και τις αρχές πρώτα και πάνω απ’ όλα.

Μέσα σε μια δεκαετία, τέτοιες χειραγωγήσεις του εκπαιδευτικού συστήματος πιθανότατα θα δημιουργήσουν την πρώτη γενιά 18ρηδων-24ρηδων της Τουρκίας που θα έχουν διδαχθεί να είναι καχύποπτοι έναντι της επιστημονικής επιχειρηματολογίας και έναντι των ξένων και η οποία θα προσβλέπει στην εξουσία του Ερντογάν και των εκπροσώπων του για να καθορίσουν το τι είναι σωστό και τι λάθος.

Τα μέσα ενημέρωσης θα διαιωνίζουν αυτόν τον μετασχηματισμό, καθώς οι αναγνώστες και οι θεατές θα αποτρέπονται από το να έχουν πρόσβαση σε ανεξάρτητες και επικριτικές πηγές πληροφόρησης. Επιπλέον, από το περιεχόμενο της τηλεόρασης και των εφημερίδων θα απουσιάζει όλο και περισσότερο η διεθνής επιρροή τόσο σε πολιτιστικούς όσο και σε πολιτικούς όρους, βοηθώντας έτσι ώστε να καλλιεργηθεί και να διαιωνιστεί μιας κλειστόμυαλης κοινωνίας.

Πού βρίσκεται τώρα το μέλλον

Κάποιες από τις προαναφερθείσες προβλέψεις είναι ήδη ορατές στην Τουρκία, κυρίως στην οικονομική αρένα της χώρας. Ο Ερντογάν επιρρίπτει ευθύνες για την πτώση της τουρκικής λίρας στους «σπεκουλαδόρους» και των «αποθησαυριστών» σκληρού νομίσματος και λέει πως η λύση είναι να σταματήσουν οι αγορές δολαρίων και ευρώ και η χρήση αποκλειστικά του εθνικού νομίσματος.

Τα λόγια του έχουν απήχηση στους υποστηρικτές του, όμως έχουν αφήσει τους ειδήμονες να απορούν αν κατανοεί το πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα επιτόκια για να ελεγχθεί ο ρυθμός του πληθωρισμού, που πρόσφατα άγγιξε το 25%. Εν τω μεταξύ, ο γαμπρός του Ερντογάν, Μπεράτ Αλμπαϊράκ, ο οποίος ως υπουργός Οικονομικών είναι υπεύθυνος για την επίβλεψη της οικονομίας, έχει ζητήσει από τους εμπόρους να μην αυξάνουν τις τιμές τους· έχει επίσης ζητήσει από τις αρχές επιβολής του νόμου και τους καταναλωτές να αναφέρουν «αυθαίρετες αυξήσεις τιμών» από τους εμπόρους.

Η οικονομία της Τουρκίας έχει αποσταθεροποιηθεί, όμως το ίδιο έχει συμβεί και στην τουρκική κοινωνία και τις θεμελιώδεις αρχές που τη διέπουν. Μια κοινωνία που είναι απομακρυσμένη από την εμπειρογνωσία και τη βλέπει με καχυποψία,  βοηθά ώστε να δημιουργηθεί ένα περιβάλλον που είναι πρόσφορο για μια αυταρχική διακυβέρνηση, που ωφελεί μόνο τους λίγους και διασφαλίζει τη συνέχεια του Ερντογάν. Καθώς μέλη της κοινωνίας σταματούν να κάνουν δύσκολες ερωτήσεις και εγκαταλείπουν την ανάγκη για αλλαγή, θα αναγνωρίσουν τον ηγέτη τους ως τη μοναδική λύση για τα προβλήματα της χώρας. Αν και ελάχιστοι στην Τουρκία έχουν αποδεχθεί αυτή την τάση που πλησιάζει, η χώρα όλο και περισσότερο θυμίζει σε ορισμένους παρατηρητές τα αυταρχικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.

Δεδομένης της πρόσφατης πορείας της Τουρκίας, δεν θα αργήσει η μέρα που θα αρχίσει να επιδεικνύει όλο και περισσότερα από τα χαρακτηριστικά των χωρών αυτών.