Πού οδηγεί η απόσυρση των ΗΠΑ από τη συμφωνία με το Ιράν

Μετά από πολύμηνες απειλές, εικασίες και φήμες, ο Αμερικανός πρόεδρος Ντόλαντ Τραμπ τελικά τράβηξε από την πρίζα την πυρηνική συμφωνία με το Ιράν. Στις 8 Μαΐου ανακοίνωσε την «απόσυρση» των ΗΠΑ από τη συμφωνία -που είναι γνωστή ως Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης (ΚΟΣΔ)-, επικαλούμενος ανησυχίες πως η συμφωνία δεν είναι αρκετά ολοκληρωμένη και πως δεν βάζει στο στόχαστρο τις αποσταθεροποιητικές ενέργειες του Ιράν στην περιοχή. Η κίνηση αυτή αποτελεί μια σημαντική αντιστροφή της αμερικανικής πολιτικής στο Ιράν και εγείρει πολλά ερωτήματα για μια κατάσταση που θα απαιτήσει στενή παρακολούθηση τους επόμενους μήνες.

Επανέρχονται όλες οι κυρώσεις

Στην ανακοίνωσή του, ο κ. Τραμπ περιέγραψε ένα σχέδιο για την επαναφορά όλων των κύριων και δευτερευουσών κυρώσεων σε στρατηγικούς τομείς της ιρανικής οικονομίας -περιλαμβανομένων των ζωτικής σημασίας πετρελαϊκού και χρηματοοικονομικού τομέα- οι οποίες είχαν ανασταλεί.

Το σχέδιο περιλαμβάνει επίσης την επαναφορά ενός αριθμού ατόμων και οντοτήτων στη «μαύρη λίστα» (Specially Designated Nationals and Blocked Persons List). Ο κατάλογος αυτός τηρείται από το Γραφείο Ελέγχου Ξένων Περιουσιακών Στοιχείων του υπουργείου Οικονομικών, το οποίο δημοσιοποίησε οδηγίες στις οποίες σημειώνει πως οι κυρώσεις θα τεθούν σε ισχύ μετά από μια περίοδο 90 ή 180 ημερών και θα ξεκινήσουν είτε στις 6 Αυγούστου ή στις 4 Νοεμβρίου, αναλόγως της συγκεκριμένης κύρωσης. Στην ουσία, μέχρι τις 4 Νοεμβρίου οι ΗΠΑ θα επαναφέρουν όλες τις κυρώσεις που είχαν επιβάλει στο Ιράν πριν το ΚΟΣΔ.

Ωστόσο, δεν θα επανέλθει καμία από τις κυρώσεις που ήραν η Ευρωπαϊκή Ένωση ή το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ μετά την υπογραφή της πυρηνικής συμφωνίας.

Πιθανή αντίδραση από την Ευρωπαϊκή Ένωση

Η πυρηνική συμφωνία του Ιράν οδήγησε στην άρση των δευτερευουσών κυρώσεων που είχαν περιορίσει τη δραστηριοποίηση ξένων εταιρειών -περιλαμβανομένων ευρωπαϊκών και ασιατικών- στο Ιράν. Οι περισσότερες συναλλαγές μεταξύ αμερικανικών εταιρειών και του Ιράν, όμως, παρέμεναν παράνομες και περιορίζονταν από πρωτεύουσες κυρώσεις που δεν σχετίζονταν με το ΚΟΣΔ.

Ενώ η απόσυρση των ΗΠΑ από το ΚΟΣΔ ουσιαστικά βάζει τέλος στην πολυμερή συμφωνία, η Ευρωπαϊκή Ένωση σημείωσε αμέσως πως εξακολουθεί να θεωρεί τη συμφωνία κρίσιμης σημασίας για τη διασφάλιση της περιφερειακής και παγκόσμιας ασφάλειας και πως παραμένει προσηλωμένη στη συμφωνία -περιλαμβανομένων των προβλέψεων για ελαφρύνσεις από τις κυρώσεις για την Ισλαμική Δημοκρατία.

Οι Βρυξέλλες θα μπορούσαν να περάσουν νόμο που θα βοηθά τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις να έχουν επιχειρηματικές συναλλαγές με το Ιράν παρά τις αμερικανικές κυρώσεις και θα μπορούσαν επίσης να προσπαθήσουν να μπλοκάρουν την Ουάσινγκτον και να παραπέμψουν τις ΗΠΑ στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου.

Το Ιράν θα εξαρτηθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό από τους Ευρωπαίους συμβαλλόμενους της συμφωνίας, για να συνεχίσει τις επιχειρηματικές δραστηριότητες, καθώς θα πρέπει να πλοηγηθεί σε ένα πολύ αυστηρότερο περιβάλλον κυρώσεων από τις ΗΠΑ, όμως η νομική αβεβαιότητα και ο κίνδυνος παραβίασης των αμερικανικών κυρώσεων θα αναγκάσει πολλές ευρωπαϊκές επιχειρήσεις να συμμορφωθούν με ορισμένες αμερικανικές κυρώσεις παρά την απόκρουση των Βρυξελλών.

Ερωτήματα για την πετρελαϊκή αγορά

Η επιτυχία των κυρώσεων θα εξαρτηθεί από το πόσο θα επηρεάσουν τις εξαγωγές πετρελαίου του Ιράν. Οι κυρώσεις που επηρεάζουν τις αγορές ιρανικού πετρελαίου θα τεθούν σε ισχύ στο τέλος της περιόδου των 180 ημερών, στις 4 Νοεμβρίου. Όποια χώρα θέλει να εξαιρεθεί, μπορεί να εξαιρεθεί, αρκεί οι αγορές πετρελαίου της από το Ιράν να είναι σημαντικά μειωμένες.

Τα υπουργεία Εξωτερικών και Οικονομίας των ΗΠΑ, μαζί με τον Διευθυντή Εθνικών Πληροφοριών, θα καθορίσουν αν η κάθε χώρα έχει μειώσει τις εισαγωγές ιρανικού πετρελαίου μέχρι το τέλος της περιόδου και θα συνυπολογίσουν τον τερματισμό συμβολαίων, τον χαμηλότερο όγκο και την όποια μείωση ποσοστού στην απόφασή τους.

Με βάση την πολιτική της αμερικανικής κυβέρνησης υπό τον πρώην πρόεδρο Μπαράκ Ομπάμα, το όριο αποκοπής που απαιτούνταν για εξαίρεση από τις κυρώσεις, ήταν μια μείωση της τάξης του 18-20%. Με το Ιράν να εξάγει περίπου 2,5 εκατ. βαρέλια ημερησίως, αυτό αντιστοιχεί σε μείωση περίπου 500.000 βαρελιών ημερησίως αν οι κυρώσεις είναι αποτελεσματικές, πολύ μικρότερη από τη μείωση κατά 1 εκατ. βαρέλια ημερησίως που είχαν σημειώσει οι εξαγωγές του Ιράν το 2012 λόγω των κυρώσεων.

Ωστόσο, αυτή τη φορά η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν θα εφαρμόσει πλήρες εμπάργκο στις εισαγωγές από το Ιράν, που και μόνον αυτό είχε οδηγήσει σε μείωση κατά 600.000 βαρέλια ημερησίως. Μια μείωση κατά 1 εκατ. βαρέλια ημερησίως είναι απίθανη, αν η Τεχεράνη παραμείνει συμβαλλόμενη στη συμφωνία και δεν ενισχύσει το πυρηνικό της πρόγραμμα. Σε κάθε περίπτωση, το Συμβούλιο Συνεργασίας του Κόλπου και η Ρωσία έχουν επαρκή επιπλέον δυναμικότητα, προκειμένου να αντισταθμίσουν την όποια μείωση των ιρανικών πετρελαϊκών εξαγωγών.

Οι επιλογές για την αντίδραση του Ιράν

Ο πρόεδρος του Ιράν κ. Χασάν Ρουχανί δήλωσε πως η χώρα του θεωρεί το ΚΟΣΔ μια συμφωνία μεταξύ του Ιράν και πέντε άλλων χωρών -της Κίνας, της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ρωσίας και του Ηνωμένο Βασίλειου- και πως έχει διατάξει τον υπουργό Εξωτερικών κ. Τζαβάντ Ζαρίφ να πραγματοποιήσει συνομιλίες με τις χώρες αυτές ώστε να εξευρεθούν τρόποι συνέχισης της συμφωνίας. Αν όμως αποτύχουν οι συζητήσεις αυτές, τότε ο κ. Ρουχανί είπε πως ο Οργανισμός Ατομικής Ενέργειας του Ιράν θα πρέπει να είναι έτοιμος να ξεκινήσει την αύξηση των επιπέδων εμπλουτισμού ουρανίου του Ιράν.

Καθώς οι ΗΠΑ δεν είναι πλέον συμβαλλόμενες στη συμφωνία, το να τεθεί το ζήτημα στην κοινή επιτροπή του ΚΟΣΔ είναι μια άσκοπη στρατηγική. Πέραν των συζητήσεων με την Ευρωπαϊκή Ένωση, το Ιράν γενικά έχει τρεις στρατηγικές: περιλαμβάνουν την άμεση απόσυρση από το ΚΟΣΔ και την επανέναρξη μέρους του πυρηνικού του προγράμματος, την απόσυρση του επιπλέον πρωτοκόλλου που δίνει στους επιθεωρητές της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας ευκολότερη πρόσβαση στις πυρηνικές εγκαταστάσεις του και την απόσυρση από τη Συνθήκη Μη Διάδοσης των Πυρηνικών.

Κατά το παρελθόν, το Ιράν έχει απειλήσει να χρησιμοποιήσει αυτές τις επιλογές, ωστόσο αυτό θα σήμαινε μια σοβαρή κλιμάκωση για την Τεχεράνη, διότι μπορεί να βλάψουν ανεπανόρθωτα τη σχέση της με την Ευρωπαϊκή Ένωση και να οδηγήσουν το μπλοκ να ευθυγραμμιστεί με τις ΗΠΑ στην επιβολή οικονομικών μέτρων. Ως εκ τούτου, το Ιράν είναι πιθανότερο να εξαντλήσει πρώτα τις διπλωματικές επιλογές, ελπίζοντας να βρει διεθνή στήριξη προκειμένου να αντικρούσει τις ΗΠΑ, προτού ακολουθήσει όντως αυτόν τον δρόμο. Αν όμως οι διαπραγματεύσεις αποτύχουν, τότε το Ιράν ίσως να μην έχει άλλη επιλογή από το να αντιδράσει εντονότερα.

Ο κίνδυνος για την οικονομία του Ιράν

Η ανακοίνωση Τραμπ ήγειρε πολλά ερωτήματα αναφορικά με την οικονομία του Ιράν. Τέτοιες προκλήσεις δεν είναι καινούριες, ενώ μάλιστα πέρυσι είχαν συμβάλει στην πρόκληση των διαδηλώσεων στη χώρα. Η Ισλαμική Δημοκρατία από καιρό δυσκολεύεται να δημιουργήσει θέσεις εργασίας για τους νέους της.

Πολλοί Ιρανοί διαμαρτύρονται πως το ΚΟΣΔ απέτυχε να δώσει στη χώρα απτά οικονομικά οφέλη. Το ιρανικό ριάλ έπεσε από τις 36.000 ριάλ/δολάριο ΗΠΑ τον Σεπτέμβριο του 2017 στις 60.000 τον Απρίλιο, λόγω των εικασιών πως οι ΗΠΑ ίσως επαναφέρουν τις κυρώσεις. Αν και η Κεντρική Τράπεζα του Ιράν ανάγκασε τους traders συναλλάγματος να εφαρμόσουν την επίσημη ισοτιμία των 42.000 ριάλ/δολάριο ΗΠΑ, ωστόσο η ισοτιμία στη μαύρη αγορά βυθίστηκε στις 70.000 ριάλ. Η μεταβλητότητα της συναλλαγματικής ισοτιμίας, η αύξηση των τιμών του ψωμιού και του κοτόπουλου και οι περαιτέρω διαδηλώσεις θα αποτελέσουν κρίσιμους δείκτες για τις επιπτώσεις των κυρώσεων.

Για να αντιμετωπίσει τον Τραμπ, το Ιράν θα δώσει έμφαση στη στρατηγική της οικονομικής αντίστασής του, που περιλαμβάνει λιγότερη εξάρτηση από εισαγωγές και καλύτερες σχέσεις με άλλες χώρες που είναι πρόθυμες να ρισκάρουν την επιβολή αμερικανικών κυρώσεων. Αυτές οι κινήσεις θα αυξήσουν τις ευκαιρίες για τις εγχώριες βαριές βιομηχανίες του Ιράν, όμως είναι αβέβαιο ποιες επιπτώσεις θα έχουν στην οικονομική επίθεση του Ιράν κατά του Σώματος της Ισλαμικής Επαναστατικής Φρουράς. Η κυβέρνηση θα προσπαθήσει επίσης να μετριάσει τις κυρώσεις, περιορίζοντας τους οικονομικούς δεσμούς με περιοχές που είναι πιθανό να υποκύψουν στις αμερικανικές πιέσεις ή κάνοντας κινήσεις προσέγγισης πιο φιλικών εταίρων όπως η Κίνα, η Ρωσία, το Κατάρ και η Ινδία.