Το μπρα ντε φερ Βερολίνου-Παρισίου και η ενότητα της ΕΕ

Από συλλήψεώς της, η Ευρωπαϊκή Ένωση εξαρτώνταν από τη συμμαχία μεταξύ της Γαλλίας και της Γερμανίας. Ο προκάτοχος του μπλοκ, η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, δημιουργήθηκε με κύριο στόχο να «δέσει» τις δυο χώρες τόσο στενά, ώστε να είναι αδύνατο να διεξαχθεί ένας νέος πόλεμος στην Ευρώπη.

Και από την δεκαετία του 1950 και ύστερα, υπάρχει μια σιωπηρή συμφωνία που διέπει τη σχέση τους: η Γαλλία είναι η κύρια πολιτική και στρατιωτική δύναμη του μπλοκ, ενώ η Γερμανία είναι ο βασικός οικονομικός υποστηρικτής (πληρώνοντας, μεταξύ άλλων, μεγάλες επιδοτήσεις για τους Γάλλους αγρότες). Μετά την επανένωση της Γερμανίας το 1990, η Γαλλία πίεσε ακόμα και για τη δημιουργία του ευρώ ως έναν ακόμα τρόπο ώστε να ενισχυθούν οι δεσμοί του Παρισιού με το Βερολίνο.

Την τελευταία δεκαετία, όμως, η σχέση αυτή έχει αλλάξει. Η Γερμανία αναδύθηκε από την χρηματοοικονομική κρίση του 2008-2009 ως η σημαντικότερη πολιτική και οικονομική δύναμη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ η Γαλλία έπρεπε να «παλέψει» με την αποδυνάμωση της οικονομίας της αλλά και με την εκλογή μιας σειράς αναποτελεσματικών και μη δημοφιλών ηγετών.

Το Βερολίνο δεν ήθελε να θεωρηθεί ο ηγεμόνας της Ευρώπης, λόγω της ιστορίας της Γερμανίας, και φρόντισε να συνεχίσει να εμπλέκεται το Παρίσι σε αποφάσεις ως προς το πώς θα πρέπει να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα στην ευρωζώνη. Εν τούτοις, η Γερμανία πίεσε τους εταίρους της στη Νότια Ευρώπη να εισαγάγουν επώδυνες οικονομικές και θεσμικές μεταρρυθμίσεις, πολλές από τις οποίες μπορεί να μην είχαν συμβεί αν η Γαλλία είχε τα «ηνία».

Δέκα χρόνια αφότου ξεκίνησε η κρίση, η Γαλλία έχει συμφιλιωθεί με το ισχυρότερο προφίλ της Γερμανίας στις Ευρωπαϊκές υποθέσεις. Όμως, το να αποδεχθεί μια θέση ως συν-ηγέτης της Ευρώπης, δεν είναι το ίδιο με το να αποδεχθεί τον ρόλο του δεύτερου τη τάξει. Καθώς οι ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης αρχίζουν να σχεδιάζουν το μέλλον της ΕΕ τα επόμενα χρόνια, το Παρίσι θα πιέσει για διαπραγματεύσεις με το Βερολίνο σε πιο ίσους όρους.

Το ερώτημα είναι αν η Γαλλο-Γερμανική συμμαχία που κατάφερε να κρατήσει ενωμένο το μπλοκ κατά το παρελθόν θα είναι αρκετή για να διατηρήσει την ενότητά του στο μέλλον.

Ισότιμη βάση

Η Γαλλία παραδοσιακά ανησυχεί για την άνοδο της Γερμανίας. Τον 19ο και 20ο αιώνα, οι ανησυχίες της πήγαζαν κυρίως από τις στρατιωτικές επιπτώσεις της ανόδου της Γερμανίας. Αντιθέτως, τον 21ο αιώνα, οι ανησυχίες σχετίζονται κυρίως με οικονομικά και πολιτικά ζητήματα. Από τη δημιουργία της ευρωζώνης, το εμπορικό ισοζύγιο της Γαλλίας έχει γυρίσει σε ελλειμματικό από πλεονασματικό, ενώ το εμπορικό πλεόνασμα της Γερμανίας σπάει το ένα ρεκόρ μετά το άλλο.

Το ΑΕΠ της Γαλλίας αυξήθηκε κατά μέσο όρο κατά 0,8% κάθε χρόνο από το 2007 έως το 2016, μισή ποσοστιαία μονάδα χαμηλότερα από την μέσα ετήσια αύξηση του Γερμανικού ΑΕΠ την ίδια περίοδο. Εν τω μεταξύ, η ανεργία στη Γαλλία είναι διπλάσια της Γερμανικής και οι Γάλλοι ψηφοφόροι είναι πιο δυσαρεστημένοι με την πολιτική και οικονομική κατάσταση και λιγότερο ικανοποιημένοι με την Ευρωπαϊκή Ένωση απ’ ότι οι Γερμανοί γείτονές τους. (Η δυσαρέσκειά τους εξηγεί γιατί τα ευρωσκεπτικιστικά κόμματα και τα κόμματα που τάσσονται κατά της παγκοσμιοποίησης τόσο από την αριστερά όσο κα από την δεξιά, εμφάνισαν τόσο καλές επιδόσεις στις προεδρικές εκλογές στη Γαλλία).

Τα οικονομικά προβλήματα της Γαλλία οφείλονται εν μέρει στη δυσκολία που έχει η χώρα να εφαρμόσει μεταρρυθμίσεις για να γίνει πιο ανταγωνιστική, ωστόσο το πρόβλημα έχει και μια ευρωπαϊκή διάσταση. Για να εφαρμόσει τις πολιτικές στο μπλοκ που πιστεύει ότι θα βοηθήσουν την οικονομία του, το Παρίσι χρειάζεται τη στήριξη της Γερμανίας. Όμως, σε αντίθεση με τη Γαλλία, που τείνει να τάσσεται υπέρ των δημοσίων δαπανών για την τόνωση της ανάπτυξης μέσω της κατανάλωσης, η Γερμανία προτιμά τη δημοσιονομική πειθαρχία, τον χαμηλό πληθωρισμό και τα μέτρια κόστη εργασίας.

Η ευκαιρία

Τώρα, για πρώτη φορά μετά από μια δεκαετία, το Παρίσι μπορεί να βρίσκεται σε θέση να επιδιώξει μια πιο ισορροπημένη σχέση με το Βερολίνο. Η Γαλλική οικονομία αναπτύσσεται και πάλι και ο Γάλλος πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν, το κόμμα του οποίου έχει την πλειοψηφία στην Εθνοσυνέλευση, έχει δείξει την προθυμία του να εισαγάγει τα μέτρα που είναι απαραίτητα προκειμένου η ανάπτυξη αυτή να γίνει πιο διατηρήσιμη. Το όραμά του για την μεταρρύθμιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει κερδίσει την στήριξη όχι μόνον του Γαλλικού εκλογικού σώματος, αλλά και των χωρών της Νότιας Ευρώπης. Στα σχέδια του Μακρόν να αυξήσει τις δημόσιες δαπάνες μέσω της εισαγωγής ξεχωριστού προϋπολογισμού για την ευρωζώνη με καθιέρωση θέσης υπουργού Οικονομικών που θα τον διαχειρίζεται, η Ιταλία και η Ισπανία πρόσθεσαν τις δικές τους προτάσεις, που περιλαμβάνουν κοινή ασφάλιση για την ανεργία και συστήματα εγγύησης καταθέσεων σε όλο το μπλοκ.

Καθώς το Ηνωμένο Βασίλειο -μια χώρα οι απόψεις της οποίας για την οικονομία είναι πιο κοντά σε αυτές των Βόρειων ευρωπαϊκών κρατών –ετοιμάζεται να αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή Ένωση, οι χώρες του Νότου θα έχουν ευκαιρία να αυξήσουν την επιρροή τους στην ευρωζώνη.

Οι τρέχουσες πολιτικές αναταράξεις στη Γερμανία θα μπορούσαν επίσης να αποτελέσουν ευκαιρία για τη Γαλλία. Αν οι διαπραγματεύσεις για τον σχηματισμό κυβερνητικού συνασπισμού ναυαγήσουν και η Γερμανία διενεργήσει πρόωρες εκλογές, τότε η διαδικασία μεταρρύθμισης της ευρωζώνης θα καθυστερήσει για αρκετούς μήνες, αφού το μπλοκ δεν μπορεί να λάβει την οποιαδήποτε μεγάλη απόφαση χωρίς το Βερολίνο. Την ίδια ώρα, όμως, η προσοχή της Γερμανίας στα εσωτερικά της ζητήματα, έχει δημιουργήσει ένα προσωρινό κενό εξουσίας στην Ευρώπη το οποίο προσπαθεί να καλύψει η Γαλλία. Ο Μακρόν κάνει επιθετικές διπλωματικές κινήσεις τους τελευταίους μήνες, παρουσιάζοντας τις ιδέες του για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης στους ηγέτες της Ευρώπης. Με την Γερμανία προσωρινά «εκτός», το Παρίσι θα μπορέσει να εντείνει την στρατηγική αυτή.

Σε σύγκριση με τους πρόσφατους προκατόχους της, η νυν Γαλλική κυβέρνηση είναι πιο πρόθυμη και έτοιμη να προωθήσει τις προτάσεις της για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το Παρίσι μπορεί να υποστηρίξει πως, αν δεν εφαρμοστούν σημαντικές μεταρρυθμίσεις στο μπλοκ τα επόμενα χρόνια, τότε οι αντιευρωπαϊκές δυνάμεις θα μπορούσαν να κερδίσουν τη Γαλλική προεδρία το 2022 και να απειλήσουν τη συνέχεια του μπλοκ.

Από την άποψη της Γερμανίας, επιπλέον, μια πιο ισορροπημένη σχέση Βερολίνου-Παρισιού θα εξευμένιζε τη Νότια Ευρώπη μετά από μια δεκαετία πολιτικών λιτότητας.

Διαρκείς προκλήσεις

Ωστόσο, η Γαλλία αντιμετωπίζει αρκετά εμπόδια στην υλοποίηση της ατζέντας της. Κατ’ αρχάς, οι σύμμαχοι της Γαλλίας στη Νότια Ευρώπη δεν είναι σε θέση να μετασχηματίσουν την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Ιταλία θα διενεργήσει γενικές εκλογές στις αρχές του 2018 και η ψήφος θα μπορούσε να φέρει στην εξουσία κόμματα που είναι πιο πρόθυμα να συγκρουστούν, παρά να διαπραγματευτούν με την ΕΕ. Αν και η Ισπανία έχει μια από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες οικονομίες της Ευρώπης, η κυβέρνηση μειοψηφίας στη Μαδρίτη έχει την προσοχή στραμμένη στη διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητας της χώρας και έτσι δεν έχει ισχυρή φωνή σε επίπεδο ΕΕ. Η Πορτογαλία είναι πολύ μικρή για να επηρεάσει τις υποθέσεις του μπλοκ, παρά τον αξιοπρεπή ρυθμό ανάπτυξης της οικονομίας της, ενώ η Ελλάδα παραμένει σε πρόγραμμα διάσωσης.

Επιπλέον, η προσωρινή απουσία της Γερμανίας από την συζήτηση στην Ευρώπη δεν θα αλλάξει τις στρατηγικές προτεραιότητες των χωρών της Βόρειας Ευρώπης. Κράτη-μέλη όπως η Ολλανδία, η Αυστρία και η Φινλανδία είναι επιφυλακτικά έναντι μέτρων που θα οδηγούσαν σε κατανομή του χρηματοοικονομικού ρίσκου σε όλη την ευρωζώνη και θα μετέφεραν πόρους από τη Βόρεια προς τη Νότια Ευρώπη. Όπως και το Βερολίνο, οι κυβερνήσεις των χωρών αυτών πιστεύουν πως τα μέτρα διαμοιρασμού του ρίσκου μπορεί να εισαχθούν μόνο αν η Ευρώπη έχει επίσης βρει πιο αποτελεσματικές μεθόδους για την παρακολούθηση των δημοσιονομικών πολιτικών των κρατών-μελών.

Πολλοί βορειοευρωπαίοι ηγέτες πιστεύουν πως οι δημοσιονομικοί κανόνες του μπλοκ «λυγίζουν» υπερβολικά συχνά και πως οι θεσμοί που έχουν επιφορτιστεί με την εφαρμογή τους είναι υπερβολικά πολιτικοποιημένοι. (Με αυτό κατά νου, ο πρώην υπουργός Οικονομικών της Γερμανίας, Βόλφγκανγκ Σόιμπλε, πρότεινε πρόσφατα την μετατροπή του μόνιμου ταμείου διάσωσης της Ευρώπης σε ένα Ευρωπαϊκό Νομισματικό Ταμείο ώστε οι τεχνοκράτες –και όχι οι πολιτικοί της Ευρωπαϊκής Επιτροπής- να επιβλέπουν τις δημοσιονομικές πολιτικές των μελών). Οι χώρες της Νότιας Ευρώπης, από την άλλη πλευρά, πιστεύουν πως οι δημοσιονομικές απαιτήσεις του μπλοκ είναι αυθαίρετες και αχρείαστα αυστηρές και βλέπουν τις δημόσιες δαπάνες ως εργαλείο για να τονώσουν την ανάπτυξη και να διατηρήσουν υπό έλεγχο τις κοινωνικές αναταράξεις.

Λόγω των προκλήσεων αυτών, η Γαλλία δεν θα πάρει όλα όσα θέλει. Πολλές από τις προτάσεις της θα μετριαστούν ή θα προσαρμοστούν ώστε να ικανοποιούν τη Γερμανία και τους βόρειους συμμάχους, ενώ άλλες θα αναβληθούν. Πάντως, η συζήτηση το επόμενο έτος για τη μεταρρύθμιση της Ευρώπης θα μπορούσε να είναι ό,τι πιο κοντινό σε διαπραγμάτευση μεταξύ ίσων για το μέλλον της Ευρώπης έχει συζητήσει το μπλοκ από τότε που ξεκίνησε η οικονομική κρίση.

Η Γερμανία και η Γαλλία συμφωνούν σε ορισμένα ζητήματα, όπως οι προτάσεις για το κλείσιμο των φορολογικών «παραθύρων» για τις εταιρείες του διαδικτύου, τα σχέδια για την εναρμόνιση των φορολογικών συστημάτων των κρατών μελών και τα μέτρα για την αύξηση του ελέγχου σε μη ευρωπαίους επενδυτές που εξαγοράζουν ευρωπαϊκές εταιρείες. Δεδομένων των αποκλινόντων στρατηγικών συμφερόντων τους, όμως, είναι ασαφές το για πόσο το Βερολίνο και το Παρίσι θα μπορέσουν να διατηρήσουν την ευθυγράμμισή τους.

Ενότητα ή κατακερματισμός;

Πέραν των διαφορετικών τους απόψεων και της οικονομικής ανισότητας, η αυξανόμενη ποικιλομορφία μεταξύ των μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης επίσης λειτουργεί κατά της Γαλλο-Γερμανικής συμμαχίας. Το μπλοκ έχει γίνει πολύ πιο περίπλοκο και διασυνδεδεμένο, αλλά και πολύ πιο ανομοιογενές τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια. Έτσι, οι προκλήσεις για την Ευρωπαϊκή ενότητα έχουν πολλαπλασιαστεί.

Η επιστροφή της οικονομικής ανάπτυξης στην ευρωζώνη δεν σημαίνει την εξαφάνιση των ρίσκων από τη νομισματική ένωση. Οι Ιταλικές τράπεζες εξακολουθούν να έχουν μεγάλα ποσά μη εξυπηρετούμενων δανείων στους ισολογισμούς τους και η Ελλάδα θα χρειαστεί βοήθεια για να αμβλύνει το βάρος του χρέους της. Ως αποτέλεσμα, οι μελλοντικές πρωτοβουλίες για την εμβάθυνση της ενοποίησης στην ευρωζώνη θα μπορούσαν να εξαιρούν κάποια από τα μέλη της, και να επικεντρώνονται αντιθέτως σε μια επιλεγμένη ομάδα κρατών.

Εν τω μεταξύ, εκτός ευρωζώνης, τα κράτη μέλη της ΕΕ στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη έχουν έρθει αντιμέτωπα με ένα δίλημμα. Πρέπει να αποφασίσουν αν θα εμβαθύνουν τους δεσμούς τους με τη Δυτική Ευρώπη σε βάρος της εθνικής κυριαρχίας τους, ή αν θα αντισταθούν στις προσπάθειες συγκέντρωσης και απομόνωσης του ρίσκου.

Η Γαλλία έχει ήδη αφήσει να εννοηθεί πως θα ήταν πρόθυμη να οδηγήσει μια ομάδα χωρών προς την μεγαλύτερη ενοποίηση αφήνοντας πίσω άλλα κράτη μέλη. Όμως η Γερμανία θέλει να διατηρήσει την Ευρωπαϊκή Ένωση όσο το δυνατόν πιο ενωμένη, ακόμα και αν αυτό συνοδεύεται με συμβιβασμούς και ημίμετρα. Ως μια οικονομία που βασίζεται στις εξαγωγές, δεν συμφέρει τη Γερμανία να επικυρώσει μέτρα που θα μπορούσαν στο τέλος να προκαλέσουν την κατάρρευση της ενιαίας αγοράς της ΕΕ.

Αναμφίβολα, η συνεργασία Γερμανίας-Γαλλίας παραμένει η σημαντικότερη στρατηγική συμμαχία στην Ευρώπη σήμερα. Αποτελεί επίσης μια σύνθεση των πολιτικών και οικονομικών διαφωνιών που χωρίζουν τα κράτη μέλη του Βορρά από αυτά του Νότου. Κάποτε, μια συνεννόηση μεταξύ του Παρισιού και του Βερολίνου αρκούσε για να γίνει δουλειά την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Τα ερχόμενα χρόνια, όμως, θα αντιμετωπίσουν θέματα που υπερβαίνουν τα κοινά τους συμφέροντα και τις πολυετείς τους διαιρέσεις. Η Γαλλο-Γερμανική συνεργασία θα συνεχίσει να είναι κρίσιμης σημασίας για το μέλλον της Ευρώπης. Το αν θα είναι αρκετή για να κρατήσει την Ευρώπη ενωμένη, αυτό είναι άλλο θέμα.