Βασικό εισόδημα: Ρεαλιστική διέξοδος ή ουτοπία;

H παγκοσμιοποίηση και οι τεχνολογικές εξελίξεις έχουν προκαλέσει τεκτονικές αλλαγές στις αγορές εργασίας, συμπιέζοντας τους μισθούς και αναγκάζοντας τους φορείς άσκησης πολιτικής να πειραματιστούν με ριζοσπαστικές ιδέες.

Αντιμέτωπες με επίμονα υψηλά ποσοστά ανεργίας και την άνοδο των ευέλικτων μορφών απασχόλησης, κυβερνήσεις ανεπτυγμένων και αναπτυσσόμενων οικονομιών αρχίζουν να εξετάζουν σαν πιθανή λύση την θέσπιση ενός βασικού καθολικού εισοδήματος.

Η ιδέα είναι εξαιρετικά απλή και δεν είναι καινούργια. Κάθε πολίτης θα λαμβάνει ένα άνευ όρων τακτικό εγγυημένο εισόδημα, ανεξάρτητα από το αν εργάζεται. Διατυπώθηκε για πρώτη φορά το 19ο αιώνα από τον Σαρλ Φουριέ και έκτοτε έχει επιστρέψει με τη μία ή την άλλη μορφή στο δημόσιο διάλογο, ενώ εφαρμόστηκε πειραματικά σε διάφορες περιοχές την δεκαετία του 1970.

Ωστόσο, αυτή τη φορά φαίνεται να υποστηρίζεται από ένα αρκετά ισχυρό ρεύμα οικονομολόγων, πολιτικών και κινημάτων, αλλά και από πολλούς «αστέρες» της Silicon Valley όπως ο Έλον Μασκ της Tesla.

Οι εξαιρετικά δυσοίωνες προβλέψεις για την εξέλιξη της αυτοματοποίησης και των ρομπότ είναι ένας από τους λόγους για το έντονο ενδιαφέρον που έχει αναπτυχθεί γύρω από το βασικό εισόδημα. Το 2013, έκθεση του πανεπιστημίου της Οξφόρδης προέβλεπε ότι τα ρομπότ μπορεί να εκτοπίσουν το 50% των θέσεων εργασίας από το 2023 ως το 2033. Με βάση έκθεση της McKinsey που δημοσιεύτηκε το 2015, η σημερινή τεχνολογία μπορεί να αντικαταστήσει το 45% των υφιστάμενων θέσεων εργασίας.

Πιλοτικά προγράμματα σε Ευρώπη, Καναδά και Ινδία

Μέσα στο 2017 περισσότερες από 10 κυβερνήσεις και δημοτικές αρχές θα ξεκινήσουν προγράμματα για να εξακριβώσουν τι συμβαίνει όταν χορηγούνται στους πολίτες χρήματα χωρίς να είναι αναγκασμένοι να βρουν δουλειά.

Η Φινλανδία ξεκίνησε την πρωτοχρονιά διετές πρόγραμμα, στο οποίο η οικονομική υπηρεσία Kela θα δίνει σε περίπου 2.000 άνεργους πολίτες το ποσό των 560 ευρώ κάθε μήνα. Όσοι συμμετέχουν στο πρόγραμμα θα λαμβάνουν τα χρήματα ανεξάρτητα από το αν βρουν δουλειά την επόμενη διετία. Ο στόχος είναι διπλός: να διαπιστωθεί αν το βασικό εισόδημα μπορεί να αποτελέσει μια νέα δομή για την κοινωνική ασφάλιση και αν επηρεάζεται η παραγωγικότητα όσων λαμβάνουν το εγγυημένο εισόδημα.

Παρόμοια προγράμματα αναμένεται να αρχίσουν φέτος σε διάφορες πόλεις της Ολλανδίας, μεταξύ των οποίων η Ουτρέχτη και η Γκρόνινγκεν.

Η πόλη του Λιβόρνο στην Ιταλία δίνει από τον περασμένο Ιούνιο ένα εγγυημένο βασικό εισόδημα πάνω από τα 500 ευρώ το μήνα στις 100 πιο φτωχές οικογένειες. Αντίστοιχο πρόγραμμα εξετάζει και η Νάπολι.

Στον Καναδά, το Οντάριο θα θέσει από αυτήν την άνοιξη σε εφαρμογή ένα πιλοτικό πρόγραμμα, ενώ στην Σκωτία η πόλη της Γλασκώβης εξετάζει το ενδεχόμενο να πειραματιστεί με το βασικό εισόδημα.

Εν τω μεταξύ, οι Ελβετοί απέρριψαν πέρυσι με ποσοστό 75% ένα σχέδιο για βασικό εισόδημα.

Στον αναπτυσσόμενο κόσμο, η κυβέρνηση της Ινδίας εξέδωσε έκθεση τον Ιανουάριο στην οποία αναφέρει πως η εισαγωγή ενός καθολικού βασικού εισοδήματος είναι «εφικτή». Στη χώρα έχουν εφαρμοστεί ήδη τρία πιλοτικά προγράμματα.

Χαμηλή ανάπτυξη και έλλειψη θέσεων εργασίας

Το κύριο επιχείρημα υπέρ ενός καθολικού βασικού εισοδήματος είναι ότι θα εξασφαλίσει ένα στοιχειώδες επίπεδο διαβίωσης, σε μια εποχή που δεν μπορούν να το κάνουν με ασφάλεια ούτε η εργασία ούτε το κοινωνικό κράτος.

«Για περισσότερες από δύο δεκαετίες, οι περισσότερες δυτικές ευρωπαϊκές χώρες είναι αντιμέτωπες με τεράστια ανεργία. Ακόμα και στην κορυφή του κύκλου της απασχόλησης, εκατομμύρια Ευρωπαίοι ψάχνουν μάταια για εργασία. Πως μπορεί να αντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα; Για ένα διάστημα, η διαδεδομένη απάντηση ήταν να αντιμετωπιστεί η τεράστια ανεργία με την αύξηση του ρυθμού της ανάπτυξης. Αλλά αν αναλογιστεί κανείς την ταχύτητα με την οποία η τεχνολογική πρόοδος εξαλείφει θέσεις εργασίας, γίνεται προφανές πως θα απαιτούνταν ένας φανταστικός ρυθμός ανάπτυξης για να διατηρηθεί σταθερή η απασχόληση, πόσο μάλλον να μειωθεί ο αριθμός των ανέργων» ισχυρίζεται ο Βέλγος φιλόσοφος Φίλιπ Βαν Παρέις, βασικός υπέρμαχος του βασικού εισοδήματος.

Υπάρχει ωστόσο και ένα δεύτερο επιχείρημα υπέρ του βασικού εισοδήματος, το οποίο αφορά την ελευθερία που δίνει στους πολίτες να κάνουν επιλογές για το πώς θα σχεδιάζουν τη ζωή τους. Η καταβολή ενός σταθερού χρηματικού ποσού, αποσυνδέει την εργασία από την κάλυψη των βασικών αναγκών και επιτρέπει στους πολίτες να επανεξετάσουν που θέλουν να εργαστούν, να αποκτήσουν νέες δεξιότητες, να αναλάβουν περισσότερα ρίσκα και να γίνουν πιο δημιουργικοί.

«Ακόμα και ένα μεγάλο βασικό εισόδημα δεν μπορεί να εξασφαλίσει από μόνο του ένα άνετο επίπεδο διαβίωσης. Αντίθετα, κάνει πιο εύκολα τα διαλείμματα ανάμεσα σε δύο δουλειές, τη μείωση του χρόνου εργασίας, το περιθώριο για περισσότερη εκπαίδευση, την αυτοαπασχόληση και τη συμμετοχή σε συνεργατικές ενώσεις» υποστηρίζει ο κ. Βαν Παρέις.

H έλλειψη κινήτρου για εργασία

Στον αντίποδα, οι επικριτές του βασικού εισοδήματος υποστηρίζουν πως το να χορηγούνται άνευ όρων χρήματα στους πολίτες αντί για στοχευμένα επιδόματα, ενδέχεται να οδηγήσει σε σπατάλη πόρων και να εξαλείψει το κίνητρο για εργασία, μειώνοντας το ΑΕΠ.

«Αν αυτό το ελάχιστο εισόδημα αντιμετωπίζεται ως εργαλείο για την βελτίωση του επιπέδου ζωής όσων είναι αυτή τη στιγμή άνεργοι, είναι κάτι που ακούγεται πολύ ωραίο. Αλλά θα σήμαινε ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν θα είχαν κίνητρο να αρχίσουν να ψάχνουν για δουλειά. Και ως εκ τούτου, θα υπήρχαν λίγοι άνθρωποι που θα έψαχναν για δουλειά στην οικονομία, θα υπήρχαν λιγότεροι άνθρωποι που θα είχαν δουλειά, θα υπήρχαν λιγότεροι άνθρωποι που θα πλήρωναν φόρους και το αποτέλεσμα θα ήταν πως η κυβέρνηση συνολικά θα μπορούσε να χορηγήσει λιγότερο κοινωνικά επιδόματα παρά περισσότερα. Οπότε επί της ουσίας, θα ζημιώνονταν όλοι» δήλωσε σε πάνελ του World Economic Forum o Χόλγκερ Σμέλντινγκ, επικεφαλής οικονομολόγος της Berenberg Bank.

Bασικό εισόδημα ή ακριβοδίκαιος μισθός;

Πέρα από την αμφιβολία για το αν οι πολίτες θα έχουν επαρκή κίνητρα για να εργαστούν, πολλοί απορρίπτουν την ιδέα του βασικού εισοδήματος γιατί θεωρούν ότι αφήνει τα πραγματικά προβλήματα άλυτα.

«Το ζήτημα της δικαιοσύνης δεν είναι απλά θέμα 530 ή 800 ευρώ το μήνα. Αν θέλουμε να ζούμε σε μια ακριβοδίκαιη κοινωνία πρέπει να σχηματίσουμε πιο φιλόδοξους στόχους που καλύπτουν την διανομή του εισοδήματος και του πλούτου στο σύνολο τους και κατά συνέπεια την διανομή της πρόσβασης στην εξουσία και σε ευκαιρίες» γράφει ο Γάλλος οικονομολόγος Τομά Πικετί στο ιστολόγιο του.

Σύμφωνα με τον ίδιο «η φιλοδοξία μας πρέπει να είναι αυτή μιας κοινωνίας που βασίζεται στην δίκαιη ανταμοιβή της εργασίας, με άλλα λόγια ένα ακριβοδίκαιο μισθό και όχι απλά ένα βασικό εισόδημα».

Για να κινηθούμε προς αυτή την κατεύθυνση, ο κ. Πικετί πιστεύει ότι πρέπει να επανεξετάσουμε ένα «σύνολο θεσμών και πολιτικών που αλληλλεπιδρούν μεταξύ τους: σε αυτές περιλαμβάνονται οι δημόσιες υπηρεσίες και συγκεκριμένα, η εκπαίδευση, η νομοθεσία και οι οργανισμοί για την εργασία και το φορολογικό σύστημα».