Ο Τραμπ «αέρας στα πανιά» των Ευρωπαίων αντισυστημικών

Η νίκη του Ντόναλντ Τραμπ στις αμερικανικές εκλογές αποτέλεσε αφορμή για πανηγυρισμούς στις μεγαλύτερες αντισυστημικές πολιτικές δυνάμεις της Ευρώπης. Ηγέτες κομμάτων όπως του γαλλικού Εθνικού Μετώπου, του ιταλικού Κινήματος των Πέντε Αστέρων και του ολλανδικού Κόμματος της Ελευθερίας, συγχάρηκαν τον νεοεκλεγέντα πρόεδρο, κατενθουσιασμένοι από το γεγονός ότι έδειξε πως το πολιτικό και μιντιακό κατεστημένο μπορούν να νικηθούν. Όπως και ο Τραμπ, ελπίζουν να επωφεληθούν του αντισυστημικού αισθήματος που αυξάνεται και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού και να έρθουν στην εξουσία στις εκλογές του 2017.

Σε μεγάλο βαθμό, η νίκη του Τραμπ και η επιτυχία του δημοψηφίσματος στη Βρετανία για αποχώρηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση είναι αποτέλεσμα της ίδιας τάσης. Αναδυόμενες πολιτικές δυνάμεις σε ΗΠΑ και Ευρώπη επιρρίπτουν ευθύνες στην παγκοσμιοποίηση για την απώλεια θέσεων εργασίας και παρουσιάζουν τη μετανάστευση ως απειλή για την εθνική ταυτότητα και ασφάλεια. Το μήνυμά τους έχει απήχηση σε ανθρώπους που δεν βλέπουν τα οφέλη του ελεύθερου εμπορίου ή της ευέλικτης μετανάστευσης και αισθάνονται πως τα παραδοσιακά κόμματα δεν καταλαβαίνουν την κακή κατάσταση στην οποία βρίσκονται. Τα mainstream μέσα ενημέρωσης και οι δημοσκοπήσεις υποτίμησαν σε μεγάλο βαθμό αυτό το κομμάτι του εκλογικού σώματος τόσο πριν από τις αμερικανικές εκλογές όσο και πριν από το δημοψήφισμα για το Brexit. Το ότι πέτυχαν να προβλέψουν τη νίκη Τραμπ ή του «στρατοπέδου» του Brexit δείχνει την έκταση με την οποία αυτές οι αναδυόμενες κοινωνικές και πολιτικές τάσεις έχουν υποβαθμιστεί, αγνοηθεί ή παρεξηγηθεί.

Η ίδια πολιτική αναταραχή θα μπορούσε να προκύψει και πάλι κατά τη διάρκεια του εκλογικού έτους 2017 στην Ευρώπη. Τον Μάρτιο, η Ολλανδία -μια μεγάλη οικονομική και πολιτική δύναμη στη Βόρεια Ευρώπη- πραγματοποιεί γενικές εκλογές (δεν αποκλείεται να συμβεί το ίδιο και στην Ιταλία, στην περίπτωση που οι Ιταλοί πουν «όχι» στο δημοψήφισμα της 4ης Δεκεμβρίου για τη συνταγματική αναθεώρηση). Η Γαλλία, η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία της Ευρώπης, διενεργεί προεδρικές εκλογές τον Απρίλιο και τον Μάιο και βουλευτικές τον Ιούνιο. Τον Οκτώβριο, διενεργεί εκλογές η μεγαλύτερη οικονομική και πολιτική δύναμη της Ευρώπης, η Γερμανία.

Τα διάφορα αντισυστημικά κόμματα της Ευρώπης έχουν διαφορετικές ατζέντες, όμως έχουν ένα κοινό στοιχείο, και αυτό είναι η κριτική κατά της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των παραδοσιακών κομμάτων που τη στηρίζουν. Τα περισσότερα θέλουν να φύγουν από την ευρωζώνη και να περιορίσουν τη μετανάστευση. Αν και ήδη εμφανίζουν καλές επιδόσεις στις δημοσκοπήσεις πριν τις εκλογές, τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος για το Brexit και των εκλογών της 8ης Νοεμβρίου στις ΗΠΑ επιβεβαίωσαν πως η ατζέντα κατά της παγκοσμιοποίησης μπορεί να επικρατήσει σε χώρες με μεγάλες και ανεπτυγμένες οικονομίες. Οδεύοντας προς τις εκλογές του 2017, τα παραδείγματα από ΗΠΑ και Βρετανία θα αυξήσουν τη δυναμική των ευρωπαϊκών αντισυστημικών κομμάτων, αναγκάζοντας τους αντιπάλους τους των κατεστημένων κομμάτων να αντιμετωπίσουν τις αναδυόμενες κοινωνικές και πολιτικές τάσεις που αντιπροσωπεύουν οι αντισυστημικοί. Πολλά μετριοπαθή κόμματα θα πιεστούν για να συμπεριλάβουν στην εκλογική τους πλατφόρμα στοιχεία της αντικαθεστωτικής ατζέντας, ενώ άλλα θα μπουν στον πειρασμό να συμβιβαστούν με τους αντιπάλους τους. Όμως, μένει να φανεί αν τα αντισυστημικά κόμματα της Ευρώπης μπορούν να αντιγράψουν τους απρόσμενους θριάμβους του Τραμπ και του Brexit το 2017.

Διαφορετικά εκλογικά συστήματα, διαφορετικά αποτελέσματα

Υπάρχουν κάποιοι παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψη στην ανάλυση των επερχόμενων εκλογών στην Ευρώπη. Πρώτον, οι χώρες που διενεργούν εκλογές έχουν διαφορετικά εκλογικά συστήματα, που οδηγούν σε διαφορετικά αποτελέσματα. Η Γαλλία, για παράδειγμα, εκλέγει πρόεδρο σε δύο γύρους. Αν κανένας από τους υποψηφίους δεν πιάσει το 50% των ψήφων στον πρώτο γύρο, τότε διενεργείται δεύτερος γύρος εκλογών μεταξύ των δύο υποψηφίων που συγκέντρωσαν τις περισσότερες ψήφους. Οι δημοσκοπήσεις δείχνουν πως το Εθνικό Μέτωπο πλησιάζει το 30%, κάτι που λογικά θα είναι αρκετό για να φτάσει στον δεύτερο γύρο. Όμως, ακόμα και αν οι εταιρείες δημοσκοπήσεων υποτιμούν τη δημοφιλία του κόμματος, η ηγέτις του, Μαρίν Λε Πεν, πρέπει ακόμα να πείσει έναν σημαντικό αριθμό ψηφοφόρων προκειμένου να κερδίσει στις εκλογές.

Αντιθέτως, Ολλανδία και Γερμανία χρησιμοποιούν αναλογικό σύστημα, όπου οι επιδόσεις ενός κόμματος στις εκλογές καθορίζει την αντιπροσώπευσή του στη βουλή. Αυτό όμως σημαίνει ότι, στις περισσότερες περιπτώσεις, χρειάζεται συνασπισμός δύο ή περισσότερων κομμάτων για να σχηματιστεί κυβέρνηση. Αν τα ευρωσκεπτικιστικά κόμματα δεν καταφέρουν να κερδίσουν αρκετές έδρες για να κυβερνήσουν αυτόνομα, τότε θα πρέπει να βρουν συμμάχους για να έχουν πρόσβαση στην εξουσία. Αυτό θα αποδειχθεί ιδιαίτερα δύσκολο για την Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD), αφού τα περισσότερα άλλα γερμανικά κόμματα θα δίσταζαν να την αποδεχθούν ως εταίρο σε έναν κυβερνητικό συνασπισμό.

Στην Ολλανδία, το Κόμμα της Ελευθερίας βρισκόταν σε παρόμοια θέση μέχρι το 2010, καθώς δεν βγήκε ξεκάθαρο αποτέλεσμα στις εκλογές. Η κατακερματισμένη βουλή που προέκυψε εκείνη τη χρονιά οδήγησε την κυβέρνηση μειοψηφίας να ζητήσει τη στήριξη του Κόμματος της Ελευθερίας. Η ασταθής κυβέρνηση που προέκυψε από εκείνη τη συμφωνία έμεινε για ενάμιση χρόνο, όμως έσπασε το ταμπού της συνεργασίας με το ευρωσκεπτικιστικό κόμμα. Τα συμβατικά κόμματα σε Αυστρία και Φινλανδία έχουν αποδεχθεί ευρωσκεπτικιστικές δυνάμεις ως επίσημα μέλη κυβερνήσεων ή και ως εξωτερική στήριξη στο νομοθετικό σώμα. Όσο απίθανη και αν φαίνεται αυτή τη στιγμή μια συμφωνία μεταξύ της Χριστιανοδημοκρατικής Ένωσης (CDU) της καγκελαρίου Άνγκελα Μέρκελ με το AfD, κάποια δευτερεύοντα μέλη του κυβερνώντος κόμματος έχουν στηρίξει ανοικτά την ιδέα.

Η κατάσταση είναι πιο περίπλοκη στην Ιταλία, λόγω του νέου εκλογικού νόμου στη χώρα, ο οποίος δεν έχει ακόμα εφαρμοστεί και ο οποίος αμφισβητείται νομικά. Ο νόμος προβλέπει σύστημα δύο γύρων για την εκλογή πρωθυπουργού, δημιουργώντας μια σημαντική ευκαιρία για το Κίνημα των Πέντε Αστέρων, το οποίο χαίρει μεγαλύτερης στήριξης από τους μετριοπαθείς ψηφοφόρους απ' ό,τι, για παράδειγμα, το Εθνικό Μέτωπο στη Γαλλία. Επιπλέον, οι υποστηρικτές μικρότερων κομμάτων, όπως η αντιμεταναστευτική Λέγκα του Βορρά ή η κεντροδεξιά Forza Italia του πρώην πρωθυπουργού Σίλβιο Μπερλουσκόνι, θα μπορούσαν να βοηθήσουν το Κίνημα των Πέντε Αστέρων να νικήσει το κυβερνών Δημοκρατικό Κόμμα στον δεύτερο γύρο των εκλογών. Πάντως, αν διενεργηθούν πρόωρες εκλογές, το ιταλικό κοινοβούλιο θα μπορούσε να επιλέξει να ακολουθήσει τον παλιό εκλογικό νόμο ή να προσπαθήσει να τροποποιήσει τον νέο νόμο, ώστε να μειώσει τις πιθανότητες νίκης του Κινήματος των Πέντε Αστέρων.

Όλα τα βλέμματα στραμμένα στον Τραμπ

Ο δεύτερος παράγοντας που θα πρέπει να υπολογιστεί είναι οι επιδόσεις του Τραμπ μόλις αναλάβει τα καθήκοντά του. Μέχρι να αρχίσει ο εκλογικός κύκλος στην Ευρώπη, στα μέσα Μαρτίου, η νέα αμερικανική κυβέρνηση θα βρίσκεται στην εξουσία για κάτι λιγότερο από δύο μήνες, δίνοντας στους Ευρωπαίους ψηφοφόρους μια «γεύση» για το πώς μοιάζει μια κυβέρνηση που είναι κατά της παγκοσμιοποίησης. Φυσικά, λόγω των διαφορών στα πολιτικά συστήματα, δεν μπορεί να γίνει τέλεια σύγκριση, ωστόσο η στήριξη για ομονοούντα κόμματα στην Ευρώπη θα μπορούσε να ενισχυθεί ή να αποδυναμωθεί, αναλόγως των επιδόσεων του νέου προέδρου.

Μια ομαλή μετάβαση στις ΗΠΑ και μια επιτυχημένη έναρξη της θητείας του Τραμπ θα μειώσουν τους φόβους των Ευρωπαίων ψηφοφόρων για τη στήριξη ενός αντισυστημικού υποψηφίου. Ομοίως, το Brexit έχει δώσει ένα καθησυχαστικό παράδειγμα, αποδεικνύοντας πως οι οικονομίες της Βρετανίας και της Ευρώπης είναι πιο εύρωστες απ' όσο θα περίμενε κανείς λόγω των πολιτικών αναταράξεων. Ωστόσο, οι μεγαλύτερες επιπτώσεις του Brexit θα πάρουν αρκετά χρόνια για να γίνουν γνωστές -κάτι που αποτελεί πλεονέκτημα για τα πολιτικά κόμματα της Ευρώπης που θέλουν να οργανώσουν παρόμοια δημοψηφίσματα.

Το πρόβλημα της εξουσίας

Τέλος, οι επιδόσεις των αντισυστημικών κομμάτων που έχουν ήδη έλθει στην εξουσία θα επηρεάσουν τη δημοφιλία τους σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Τέτοια κόμματα γενικά πάνε καλύτερα δημοσκοπικά όταν είναι στην αντιπολίτευση, ενώ αυτά που έχουν έρθει στην εξουσία δυσκολεύονται να διατηρήσουν τη δημοφιλία. Στη Φινλανδία, η δημοφιλία του κόμματος Finns έκανε «βουτιά» όταν μπήκε στον κυβερνητικό συνασπισμό και αναγκάστηκε να κάνει συμβιβασμούς σε μέτρα που ήταν αντίθετα στο μανιφέστο του, όπως για παράδειγμα όταν συμφώνησε σε περικοπές δαπανών ή στη χορήγηση τρίτου προγράμματος διάσωσης για την Ελλάδα. Ομοίως, αν κερδίσει στις εκλογές, οι περιορισμοί της Γαλλικής προεδρίας θα απέτρεπαν τη Μαρίν Λε Πεν από το να εφαρμόσει πλήρως την ατζέντα του Εθνικού Μετώπου. Η διακυβέρνηση της πόλης της Ρώμης αποδεικνύεται ομοίως δύσκολη για το Κίνημα των Πέντε Αστέρων. Μέσα σε λιγότερο από πέντε μήνες, ο τρόπος με τον οποίο διοικεί την πόλη έχει φέρει στο φως τις εσωτερικές έριδες στο κόμμα και έχει αποκαλύψει τις διοικητικές αδυναμίες ορισμένων μελών του.

Αν και οι κυβερνήσεις των οποίων ηγούνται αντισυστημικά κόμματα θα αντιμετωπίσουν παρόμοιους περιορισμούς με τις κυβερνήσεις των οποίων ηγούνται τα συστημικά κόμματα, ωστόσο μια νίκη οποιασδήποτε τέτοιας ομάδας θα έχει εθνικές και διεθνείς επιπτώσεις που δεν θα είχε μια νίκη των παραδοσιακών δυνάμεων. Αν το Κίνημα των Πέντε Αστέρων κερδίσει την εξουσία στην Ιταλία, για παράδειγμα, ο θρίαμβός του θα είχε άμεσες επιπτώσεις στην ευρωζώνη. Σε μια περίοδο που οι ιταλικές τράπεζες είναι εύθραυστες και παραμένουν αναπάντητα τα ερωτήματα για το μέλλον του δημόσιου χρέους της χώρας, το ιταλικό οικονομικό και χρηματοπιστωτικό περιβάλλον θα μπορούσε να επιδεινωθεί ταχύτερα υπό τη διακυβέρνηση του Κινήματος των Πέντε Αστέρων απ' ό,τι θα έκανε υπό τη διακυβέρνηση ενός παραδοσιακού κόμματος. Μια νίκη του Εθνικού Μετώπου στη Γαλλία πιθανότατα θα ανάγκαζε τη Γερμανία να επιταχύνει τις διαπραγματεύσεις με το Παρίσι για την αναμόρφωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η νίκη του Τραμπ και το δημοψήφισμα για το Brexit αποκάλυψαν την έκταση στην οποία κερδίζουν έδαφος οι δυνάμεις που τάσσονται κατά της παγκοσμιοποίησης. Το αντισυστημικό αίσθημα πιθανότατα θα φανεί και στην επερχόμενη εκλογική περίοδο στην Ευρώπη και θα επηρεάσει τις πολιτικές εξελίξεις στην ΕΕ ακόμα και αν τα κόμματα που το ασπάζονται δεν καταφέρουν να φτάσουν στην εξουσία. Είτε κερδίσουν, είτε χάσουν, τα κόμματα αυτά θα συνεχίσουν να αμφισβητούν την ελεύθερη κίνηση ανθρώπων, αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση και θα θέσουν εν αμφιβόλω το μέλλον της ευρωζώνης. Αν και μια εκλογική νίκη θα επιτάχυνε τις διαδικασίες αυτές για τα ευρωσκεπτικιστικά κόμματα, ωστόσο η επιρροή τους είναι αισθητή στην Ευρώπη για πολλά χρόνια μετά τις εκλογές του 2017.