Η Δημοκρατία όπλο για την υπέρβαση οικονομικών κρίσεων

Στη σημερινή πραγματικότητα, η οποία διαμορφώνεται σε συνθήκες εντατικοποιημένης παγκοσμιοποίησης και ψηφιακής έκρηξης, οι τεράστιες δυνατότητες συνοδεύονται από εξίσου σημαντικούς συστημικούς κινδύνους, οι οποίοι -εντεινόμενοι από την οικονομική κρίση- επενεργούν αποφασιστικά στην κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα.

Υπό τις συνθήκες αυτές, θα πρέπει να αναζητηθεί και να προσδιοριστεί εκ νέου ο ρόλος της πολιτικής, μεταξύ άλλων ως μέσο υπέρβασης -και όχι διαχείρισης- της οικονομικής κρίσης, προς όφελος της ζωής των πολιτών.

Το εγχείρημα αποκτά ιδιαίτερη σημασία σε μια περίοδο κρίσης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας τόσο σε επίπεδο ιδεολογικό, αφού οι πολιτικοί θεσμοί εμφανίζονται αδύναμοι να απαντήσουν πειστικά στα αιτήματα των κοινωνικών δυνάμεων όσο και σε επίπεδο ουσιαστικό, καθώς εφαρμόζονται πολιτικές, οι οποίες διαιωνίζουν οικονομικές ανισότητες και κοινωνικά προβλήματα.

Η αντίδραση της κοινωνίας στο έλλειμμα αντιπροσώπευσης βρίσκει έκφραση στα ισχυρά ως προς τον όγκο αλλά όχι -τουλάχιστον ακόμη- ως προς την ιδεολογική τους ορμή και συνοχή κινήματα πολιτών που θέτουν επίμονα την αναγκαιότητα της ανοιχτής διακυβέρνησης. Η Κοινωνία των Πολιτών απαιτεί διαφάνεια, λογοδοσία, αξιοκρατία και κυρίως συμμετοχή.

Η ηλεκτρονική δημοκρατία, το διαδίκτυο ως μια σύγχρονη εκδοχή «της εκκλησίας του δήμου», τα δίκτυα των πολιτών ανοίγουν τον δρόμο για την «ηθική του επικοινωνιακού γίγνεσθαι» και δεν μπορούν να εξαιρεθούν από την προσπάθεια διαμόρφωσης μιας προοδευτικής πολιτικής, ενός επεξεργασμένου σχεδίου δράσης υπέρ των πολιτών. Παράλληλα όμως χρειάζεται ένα νέο όραμα, το οποίο θα είναι ικανό να οδηγήσει σε δημιουργικές αναζητήσεις και πρωτοποριακές συλλήψεις, μέσω της αξιοποίησης του ανθρωπίνου κεφαλαίου.

Την ίδια στιγμή προβάλλει ως αδήριτη ανάγκη η διαμόρφωση πολιτικών κατά των οικονομικών κρίσεων μέσω βαθμιαίας προσέγγισης, ανάλυσης και επεξεργασίας του προβλήματος αλλά και αναζήτησης λύσεων συναινετικών και αποτελεσματικών, οι οποίες δεν αποκλείουν κανέναν.

Η κρατική παρέμβαση είναι σε θέση να διαμορφώσει πολιτικές αποσόβησης των οικονομικών μεταπτώσεων, όπως αποδείχθηκε κατά τη διάρκεια της τελευταίας οικονομικής κρίσης, παρά το γεγονός ότι η προσπάθεια δεν ολοκληρώθηκε, αφού δεν κατέστη εφικτή η εξασφάλιση του πλαισίου για τον αποτελεσματικό έλεγχο της οικονομίας από την πολιτική.

Για τον λόγο αυτό, ορθολογική ανάλυση και πρακτική χρειάζεται να έχει κοινωνικό περιεχόμενο και ανθρωπιστικούς προσανατολισμούς ώστε να μην οδηγείται σε ακραίες και κυνικές απολήξεις, καθώς πολλές φορές η επικράτηση του εργαλειακού λόγου, με έμβλημα -αλλά ουσιαστικά πρόσχημα- την επικράτηση της ορθολογικότητας, έχει ως αποτέλεσμα την πλήρη περιθωριοποίηση του αξιακού λόγου και της δυσχερέστατης πρακτικής του εφαρμογής

Από την άλλη μεριά, ένα σημαντικό ερώτημα που ανακύπτει είναι αν η κρίσιμη μάζα των πολιτών, που μπορούν να αποτελέσουν τον κινητήριο άξονα του ποιοτικού μετασχηματισμού προς μια πιο δημοκρατική κατεύθυνση, συμμετέχουν ενεργά στην Κοινωνία των Πολιτών, διότι δεν μπορεί να αγνοηθεί ο κίνδυνος του λαϊκισμού και των δημαγωγικών διακηρύξεων, που σε περιόδους κρίσης γιγαντώνονται, υποτάσσοντας την κοινωνία στη συνθηματολογία και στην προπαγάνδα των εύκολων λύσεων, που λειτουργούν αποπροσανατολιστικά. Διότι, τα πολύπλοκα προβλήματα απαιτούν υπεύθυνη αντιμετώπιση και επεξεργασμένες επιστημονικά λύσεις.

Χρειάζεται να διαμορφωθεί κουλτούρα γόνιμης αμφισβήτησης, η οποία δεν θα εξαντλείται στη διαμαρτυρία αλλά θα προχωρά στην αναζήτηση δημιουργικών λύσεων. Η ποιοτική διαμαρτυρία, πάντα υπό την προϋπόθεση ύπαρξης ισχυρής αξιακής πνευματικής βάσης και επιστημονικής τεκμηρίωσης, αν και φαντάζει ανίσχυρη απέναντι στη φαινομενικά απόλυτη δύναμη των οικονομικών συμφερόντων, δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Όπως δεν μπορεί να υποτιμηθεί και η δύναμη των πολιτών και η ορμή των κινημάτων, ακόμη κι αν παρουσιάζονται χωρίς ιδεολογική ταυτότητα, η αναζήτηση της οποίας αποτελεί καθοριστικό και αποφασιστικό βήμα σε ένα κόσμο ραγδαίων εξελίξεων, ανατροπών και μεταβολών.

Ουσιαστικά απαιτείται αξιοποίηση της κοινωνικής τεχνολογίας για τη δημιουργία πολιτικών παρέμβασης στα οικονομικά θέματα, σύμφωνα με τη διατύπωση του Popper, πως ο «πολιτικός έχει το ρόλο του κοινωνικού τεχνολόγου και του κοινωνικού μηχανικού, που με την κατασκευή νέων θεσμών και τον μετασχηματισμό των παλιών έχει κεντρικό προσανατολισμό την περιφρούρηση της ελευθερίας και την απελευθέρωση από την εκμετάλλευση, όταν η οικονομία εκτείνεται με τρόπο που είτε απειλεί είτε πλήττει θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών».

Όσο η πολιτική δεν βρίσκει το βηματισμό της, όσο δεν προχωρά σε ουσιαστικές παρεμβάσεις για τον έλεγχο της οικονομικής δράσης, όσο ο εκδημοκρατισμός της δημοκρατίας δεν πραγματοποιείται, τα προβλήματα συσσωρεύονται, ενώ η δραματική επαύξηση της ισχύος των οικονομικών συντελεστών υπονομεύει την ποιότητα της δημοκρατίας και απειλεί την αξιοπρεπή διαβίωση των πολιτών.

Ο πρώην καγκελάριος Gerhard Schröder, στο βιβλίο του «Κρίσιμες αποφάσεις - Η ζωή μου στην πολιτική», αναρωτιέται αν υπάρχει κάτι ανάμεσα στο απατηλό βασίλειο του καπιταλισμού και τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις του σοσιαλισμού. Αυτό ήταν το θέμα της συζήτησης περί Μοντέρνας Διακυβέρνησης των δεκατεσσάρων αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων τον Ιούνιο του 2000 για την οποία ο πρώην καγκελάριος αναφέρει:

«…Συζητήσαμε αναλυτικά για τις δυνατότητες και τους κινδύνους που συνδέονται με την παγκοσμιοποίηση και διαπιστώσαμε ότι επιβεβαιώνονται οι πεποιθήσεις μας πως η οικονομία της αγοράς θα έχει μέλλον μόνο εφόσον συμβαδίζει με την κοινωνική ευθύνη. Συμφωνήσαμε ότι σύγχρονη διακυβέρνηση σημαίνει μια πολιτική όπου η οικονομική ανάπτυξη συνδυάζεται με την επιδίωξη της πλήρους απασχόλησης, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της προστασίας του περιβάλλοντος… Αυτός ο διάλογος με γοήτευσε, γιατί έβλεπα σε αυτόν την αρχή της ανάδειξης της Ευρώπης ως κοινωνικοπολιτικού μοντέλου. Θέλαμε να επεξεργαστούμε κάτι που θα βρίσκεται ανάμεσα στην οικονομική αποτελεσματικότητα και την κοινωνική ευθύνη».

Και αυτός θα πρέπει να είναι ο θεμελιακός ρόλος της πολιτικής στο περιβάλλον της παγκοσμιοποίησης, η διαμόρφωση ενός μοντέλου που συνδυάζει την αποτελεσματικότητα και την υπευθυνότητα, που σέβεται τον άνθρωπο και του προσφέρει δυνατότητες δημιουργίας και ανάπτυξης, μέσω της ενεργούς συμμετοχής του στις δημοκρατικές διαδικασίες.

Ο ενεργός πολίτης αποτελεί τη θεμέλια λίθο της σύγχρονης συμμετοχικής δημοκρατίας, υπό τον όρο ότι η δικαιωματική ενεργός παρουσία του συνοδεύεται από την απαιτούμενη σοβαρότητα και ορθολογική ανάλυση, ως προϋποθέσεις της αληθινής συμμετοχικής διακυβέρνησης και αντίβαρα στην αυθαιρεσία.

Μόνο με την εισαγωγή συμμετοχικών και συναινετικών διαδικασιών είναι δυνατόν να επιτευχθεί ο δημοκρατικός έλεγχος των κυβερνώντων, ώστε η οικονομία να τεθεί σε ένα μη ασφυκτικό αλλά αυστηρά δημοκρατικό πλαίσιο.

Ο δημοκρατικός έλεγχος δεν αποτελεί απαίτηση της Κοινωνίας των Πολιτών, αλλά ουσιαστική και κατεπείγουσα παρέμβαση, διότι όσο η πολιτική ακολουθεί την οικονομία, οι ανακυκλούμενες οικονομικές κρίσεις θα αντιμετωπίζονται σε βάρος της πλειοψηφίας των πολιτών.

Η αξία της ορθολογικής ανάλυσης επισημαίνεται εύστοχα από τον Russell που διαπιστώνει πως «η ορθολογικότητα, με την έννοια μιας προσφυγής σε ένα καθολικό και απρόσωπο κριτήριο αλήθειας, έχει ύψιστη σπουδαιότητα… όχι μόνο σε εποχές κατά τις οποίες εύκολα δεσπόζει αλλά επίσης και ακόμα περισσότερο, σε εκείνες τις λιγότερο τυχερές εποχές όπου περιφρονείται και απορρίπτεται ως το ματαιόδοξο όνειρο ανθρώπων, που δε διαθέτουν το θάρρος να σκοτώσουν εκεί που δεν μπορούν να συμφωνήσουν».

* Ο Αντώνιος Αθ. Λιανός, Ph.D., είναι νομικός επιστήμονας δ/ντης γραφείου υφυπουργού Κοινωνικής Ασφάλισης.