Το κράτος ως καλός καπιταλιστής και το λάθος της Ματσουκάτο

Η συμπαθέστατη κυρία Μαριάνα Ματσουκάτο σίγουρα δεν είναι ένα τυχαίο πρόσωπο, ούτε μια κάποια τυχαία οικονομολόγος. Καθηγήτρια στο Πανεπιστημιακό Κολέγιο του Λονδίνου (UCL) και Ιδρύτρια/ Διευθύντρια του Institute for Innovation and Public Purpose στο ίδιο πανεπιστήμιο, η πολυβραβευμένη Ιταλο-αμερικανίδα οικονομολόγος εργάστηκε ως σύμβουλος σε κυβερνήσεις, πολιτικά κόμματα και διεθνείς οργανισμούς: σύμβουλος της βρετανικής και σκωτικής κυβέρνησης· του Εργατικού Κόμματος της Μ. Βρετανίας και του Δημοκρατικού Κόμματος των ΗΠΑ· του Επιτρόπου της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Έρευνα, Επιστήμη και Καινοτομία, του ΟΗΕ και του ΟΟΣΑ· της NASA και του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος, με αντικείμενο τη συμβολή των συμπράξεων δημόσιου - ιδιωτικού τομέα στην ανάπτυξη μιας νέας οικονομίας εκμετάλλευσης του Διαστήματος.

Η διεθνής φήμη της οφείλεται στο βιβλίο της «Το επιχειρηματικό κράτος: Ανατρέποντας τους μύθους», το οποίο στην Ελλάδα επιμελήθηκε και προλόγισε ο καθηγητής κ. Γιάννης Καλογήρου και εκδόθηκε το 2015 από τις Εκδόσεις Κριτική. Στο βιβλίο αυτό, με σημαντικά επιχειρήματα, η Μαριάνα Ματσουκάτο, πολύ προσεκτικά και με θετική πρόθεση, καταρρίπτει την ιδέα ότι το κράτος δεν είναι παρά ένας βραδυκίνητος, αναποτελεσματικός, γραφειοκρατικός μηχανισμός που απεχθάνεται το ρίσκο.

Απεναντίας, στο βιβλίο της, η συγγραφέας υπογραμμίζει ότι το κράτος ήταν αυτό που χρηματοδότησε την έρευνα από την οποία ξεπήδησαν τεχνολογίες όπως η ψηφιακή και η κινητή τηλεφωνία. Τεχνολογίες τις οποίες ιδιωτικές επιχειρήσεις μετέτρεψαν σε καινοτομίες με μαζικές επενδύσεις και ευρύτατη διάδοση στη συνέχεια.

Στο επίπεδο αυτό, η Μ. Ματσουκάτο, χωρίς να καταφέρεται κατά του καπιταλισμού, αναπτύσσει τη θεωρία ότι ο τελευταίος δεν είναι μόνον ιδιωτικός. Μπορεί να έχει και κρατική υπόσταση, ανεξάρτητη από γραφειοκρατικές αγκυλώσεις. Είναι εφικτός έτσι και ένας δημιουργικός κρατικός καπιταλισμός, ικανός να προσφέρει αξία.

Με άλλα λόγια, όπως επισημαίνει και ο επιμελητής δύο βιβλίων της Ιταλοαμερικανίδας οικονομολόγου (Η Αξία των Πάντων και η Οικονομία της Αποστολής, Εκδόσεις Επίκεντρο), Κώστας Π. Αναγνωστόπουλος, «... η μεγάλη ανατροπή που επιχειρεί, συνίσταται στην πεποίθησή της ότι το κράτος δεν πρέπει να το βλέπουμε απλώς ως επιδιορθωτή της αγοράς ή ως παθητικό χρηματοδότη της Έρευνας και Ανάπτυξης. Απεναντίας, το κράτος πρέπει να είναι επιχειρηματικό -να επενδύει σε δραστηριότητες ακραίας αβεβαιότητας, να είναι διατεθειμένο να αναλάβει υψηλούς κινδύνους στην αλυσίδα της καινοτομίας: ένα "επιχειρηματικό κράτος πρέπει “να σκέφτεται ελεύθερα” για να μπορεί να παράγει “μεγάλη σκέψη”", να μπορεί να δημιουργεί νέες αγορές. Ήταν τέτοιες δραστηριότητες που χάρη σε δημόσιες δαπάνες έφεραν το Ίντερνετ, το GPS, τα iPhone/ iPod/ iPad, τον αλγόριθμο πίσω από το Google.

Η "Αξία των Πάντων", τελευταίο βιβλίο των εκδόσεων Επίκεντρο, έχει ακόμη μεγαλύτερες φιλοδοξίες, δεδομένου ότι επιδιώκει να καταδείξει ότι ο πλουτισμός έχει καταστεί πολύ ευκολότερος στις σύγχρονες οικονομίες της αγοράς, εξορύσσοντας αξία από εκείνους που τη δημιουργούν παρά δημιουργώντας την.

Με σκοπό να επαναφέρει την αξία στο επίκεντρο των Οικονομικών, η M. Mazzucato επιτίθεται σε έναν από τους πυλώνες της νεοκλασικής Οικονομικής, την υποκατάσταση της αξίας από την τιμή, προκειμένου να διαφοροποιηθούν οι παραγωγικές από τις μη παραγωγικές/παρασιτικές δραστηριότητες· να ακυρωθεί ο αφορισμός "κυνικός είναι αυτός που γνωρίζει την τιμή των πάντων, αλλά δεν γνωρίζει την αξία κανενός πράγματος" (Όσκαρ Ουάιλντ), που δικαίως εκτοξεύεται εναντίον της οικονομικής επιστήμης· και να καταστούν τελικώς οι οικονομίες πιο παραγωγικές, βιώσιμες και ακριβοδίκαιες...».

Χωρίς αμφιβολία, η επιχειρηματολογία που προηγείται, ως θεωρητική κατασκευή έχει αρκετές θετικές πλευρές και έως ένα βαθμό επιβεβαιώνεται και από την πραγματικότητα της οικονομικής πορείας του ανεπτυγμένου κόσμου. Πλην όμως η αίσθησή μας είναι ότι η προσπάθεια της Ιταλοαμερικανίδας οικονομολόγου να ανατρέψει πλήρως τη νεοκλασική οικονομική θεωρία προς όφελος μιας ιδεατής ανάδειξης της αξίας ως απόλυτου εργαλείου παραγωγικής ανόδου παραβλέπει τον παράγοντα του κορπορατισμού στην οικονομική δραστηριότητα. Παράγοντας εξίσου αρνητικός για την παραγωγή και ισοκατανομή πλούτου, με την προσοδοθηρία στο σύστημα της αγοράς.

Από τις στήλες αυτές, ο γράφων έχει κατ’ επανάληψη υπογραμμίσει ότι η προσοδοθηρία συνιστά σοβαρή ασθένεια του συστήματος της ελεύθερης αγοράς και είναι μήτρα κραυγαλέων ανισοτήτων και αντιαναπτυξιακής συμπεριφοράς. Μια θεραπευτική αγωγή, όμως, του φαινομένου απαιτεί, πρώτον, την απόλυτη κατανόηση της ύπαρξής του και δεύτερον, την κατάργηση των παραγόντων που το εκτρέφουν. Δηλαδή τον άκρατο δημόσιο δανεισμό.

Και εδώ η καθηγήτρια Ματσουκάτο συγχέει τις καταστάσεις. Κάνει λόγο για ένα τέλειο και ιδανικό επιχειρηματικό κράτος, χωρίς να αναφέρεται στα βαθιά αίτια ανάπτυξης του άγονου και αντιπαραγωγικού κρατισμού.

Γόνιμη και σημαντική έτσι η συνεισφορά της για ένα αποτελεσματικό και πιο δίκαιο μοντέλο καπιταλισμού, αλλά θα πρέπει να δούμε πιο νηφάλια ποιοι δεν το θέλουν και γιατί.