Υπνοβατώντας στη... «μετα-δημοκρατία»

Κάτι περίεργο συμβαίνει γύρω μας: ο κόσμος πηγαίνει καλύτερα και συγχρόνως χειρότερα από ό,τι νομίζουμε.

Μια νέα θεραπεία δοκιμάστηκε με καλά αποτελέσματα για το AIDS. Η μάχη κατά του καρκίνου, με τη βοήθεια της μεθόδου RNA, σημειώνει αλματώδη πρόοδο. Η φτώχεια υποχωρεί -σε απόλυτους αριθμούς, όχι στην κατανομή της- και το προσδόκιμο ζωής αυξάνεται, παρά τις πανδημίες και τις κλιματικές καταστροφές. Η πρόσβαση στην τεχνολογία, με τα καλά της και με τα άσχημά της, γενικεύεται. Ο πλούτος των εθνών και των ατόμων -κι αυτός (εξαιρετικά) άνισα κατανεμημένος- είναι υψηλότερος από ποτέ.

Όλα αυτά αποτελούν γεγονότα που χαρακτηρίζουν την εποχή και για τα οποία δεν μιλάμε σχεδόν ποτέ. Και που πάντως επικαλύπτονται από αλλεπάλληλες συγκρούσεις, εκτίναξη της λαϊκής δυσαρέσκειας, απειλές από παντού -πολλές φορές κι από τους ίδιους μας τους εαυτούς-, γενικευμένη αίσθηση υποβάθμισης της ποιότητας ζωής, του περιβάλλοντος και της δημοκρατίας.

Γι’ αυτή την τελευταία, μάλιστα, δεν πρόκειται απλώς για αίσθηση αλλά για μετρήσιμη πραγματικότητα: όλες οι επιστημονικές μελέτες (με τελευταία το Democracy Index) αναδεικνύουν μια υποχώρηση τόσο της τυπικής (διενέργεια εκλογών, σεβασμός βασικών δικαιωμάτων) όσο και της ουσιαστικής δημοκρατίας (προαγωγή της ισότητας, της ελευθερίας και της κοινωνικής συμβίωσης). Θα τολμούσα να πω πως αυτή η δημοκρατική υποχώρηση βρίσκεται στη ρίζα και όλων των άλλων παθογενειών και του τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζονται ή αφήνονται να επενεργήσουν διαλυτικά.

Αρκετή συζήτηση γίνεται για τη λεγόμενη «μετα-δημοκρατία», που υποδηλώνει μια νέα ιστορική και πολιτική φάση, με αιχμή του δόρατος την οικονομική παγκοσμιοποίηση και την τεχνολογική επανάσταση.

Παρότι πράγματι κάτι έχει δομικά αλλάξει, η προσέγγιση είναι συχνά επιφανειακή ή τυπικιστική: κάποιοι θεωρούν την απομάκρυνση από τα «κλασικά» πρότυπα εξ ορισμού αρνητική, άλλοι εστιάζουν στην υποχώρηση της «αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας», ορισμένα αυτοαποκαλούμενα «ριζοσπαστικά» πρόσωπα και κόμματα νοσταλγούν τις «ξεκάθαρες» (που ήταν απλώς ιδεοληπτικές) διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα σε «καλούς» και «κακούς», «προοδευτικές» και «αντιδραστικές» δυνάμεις, κινήσεις υπέρ ή κατά του «λαού» (όταν ακριβώς πράξεις στο όνομα του λαού αλλά εις βάρος του γενικού συμφέροντος έχουν φέρει σε μεγάλο βαθμό τη δημοκρατική υποχώρηση).

Κατά τη γνώμη μου, αν η «μετα-δημοκρατία» έχει ένα νόημα και ένα χαρακτηριστικό, αυτό βρίσκεται στην απώλεια σταθερών. Δεν υπάρχει πραγματικότητα, αφού όλα είναι εικονική πραγματικότητα. Δεν υπάρχουν γεγονότα και άρα κοινή γνώση, αφού όλα τα γεγονότα είναι ερμηνεύσιμα με βάση προδιαγεγραμμένες «κοσμοθεωρίες». Δεν υπάρχει υπεροχή ή υστέρηση -ανθρώπων, καταστάσεων, πολιτευμάτων- με βάση αξίες και προσόντα. Δεν υπάρχει πυξίδα και συνισταμένη συλλογικής και πολιτικής δράσης, αφού η μόνη πυξίδα είναι η πόλωση και η σύγκρουση ασύμβατων κόσμων. Ούτε καν η ίδια η δημοκρατία θεωρείται ότι αξίζει, τουλάχιστον ως πεδίο αγώνα. Μια σειρά από πρόσφατα παραδείγματα αποδεικνύουν, πιστεύω, ότι όλα αυτά δεν είναι έπεα πτερόεντα.

Ο Αμερικανός πρώην Πρόεδρος και ο νυν Βρετανός Πρωθυπουργός δεν διστάζουν να λένε ανοιχτά και εξωφρενικά ψέματα -ο πρώτος για τον τρόπο που έχασε, ο δεύτερος για τις συνεχείς παραβιάσεις του νόμου και επιθέσεις κατά των αντιπάλων του: αυτό είναι το όπλο για επάνοδο ή παραμονή στην εξουσία σε δυο από τις θεωρητικά πιο προηγμένες δημοκρατίες του κόσμου.

Η ανθρωπότητα έχει, έστω καθυστερημένα, θέσει μία προτεραιότητα, την κλιματική αλλαγή, κι όμως διαρκώς υπαναχωρεί ή διαστρεβλώνει τις δεσμεύσεις της: η πανδημία (αύριο θα είναι κάτι άλλο) αποτέλεσε αιτία για διαφοροποίηση της Κίνας, για επιβίωση του φυσικού αερίου και για πολλά άλλα. Βλέπουμε το παγόβουνο να έρχεται καταπάνω μας -στην πραγματικότητα να μας έχει ήδη αγγίξει- κι αλλάζουμε μουσική στην μπάντα του πλοίου.

Διαμαρτυρίες, κατά τα άλλα θεμιτές, κατά των μέτρων για την πανδημία αποδεικνύεται, όπως στον Καναδά, ότι υποκινούνται από συνωμοσιολόγους του διαδικτύου και υποστηρικτές του Τραμπ (τους οποίους δεν είναι διόλου βέβαιο αν αφόπλισε ή αν ενδυνάμωσε η κήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης από τον Πρωθυπουργό Τριντό).

Κύμα, τεχνητής εν πολλοίς, «αγανάκτησης» απειλεί να ξεσπάσει σε αρκετές χώρες, από κόπωση και πνευματική οκνηρία περισσότερο, καθώς βρισκόμαστε πολύ κοντά όχι στην εξάλειψη αλλά στην «κανονικοποίηση» της πανδημίας και των σχετικών μέτρων. Ενώ σε πολύ κρισιμότερα πεδία (στον πλουραλισμό, στη διατύπωση γνώμης, στην ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης, στον σεβασμό των αντιβάρων από την εξουσία) η ελευθερία, ιδίως η ελευθερία των άλλων, σχετικοποιείται, όλη η «δημοκρατική ευαισθησία», και το μέτρημα της «αναλογικότητας», εστιάζονται στον αναπόφευκτο, αλλά προσωρινό και αναστρέψιμο, περιορισμό ορισμένων δυνατοτήτων προκειμένου να προστατευτεί η δημόσια υγεία. Ακόμα κι αυτή η προστασία, ακόμα κι οι θρίαμβοι της επιστήμης, καθίστανται θέματα αμφιλεγόμενα και διχαστικά.

Η χειραγώγηση, κρατική και εμπορική, περνά από όλο και πιο έμμεσα, και επικίνδυνα, κανάλια. Η «ψυχαγωγία» (περίπτωση Spotify) γίνεται μέσο προπαγάνδας των ακραίων (είμαστε όλοι Νιλ Γιανγκ, αλλά δυσκολευόμαστε να ακυρώσουμε τη συνδρομή μας). Οι Χειμερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες διεξήχθησαν χωρίς θεατές, με ψεύτικο χιόνι και υπό την μπότα του αυταρχισμού -κι όμως: αρκετές χώρες παθιάστηκαν, η Κίνα έκανε το κομμάτι της και πέρασε τα μηνύματά της. Ακόμα κι όσοι είμαστε υποψιασμένοι, αφήνουμε να μπουν μέσα μας ψήγματα ενός κόσμου στον οποίο όλα επιτρέπονται και όλα μπορούν να παρουσιαστούν διαφορετικά από αυτό που είναι.

Το βαρύτερο όμως παράδειγμα ομφαλοσκόπησης, παράλληλης πραγματικότητας ή απλώς δημοκρατικής αμεριμνησίας, το προσφέρει η σοβούσα ουκρανική κρίση. Επικρατεί στις «αναλύσεις» και στην αντίληψη των περισσότερων από τις κοινωνίες που δεν εμπλέκονται άμεσα, η αίσθηση ότι πρόκειται για «μια από τα ίδια», ότι θα βρεθεί «λύση», ενώ κατ’ ουσία διακυβεύεται η έκβαση της μάχης μεταξύ ελευθερίας και αυταρχισμού στον κόσμο. Υποτίθεται ότι η Ιστορία έπρεπε να μας έχει διδάξει ότι όταν υπνοβατούμε προς το «μοιραίο», το μοιραίο αποδεικνύεται χειρότερο από τη φαντασία μας (Α' Παγκόσμιος Πόλεμος) κι ότι η υποχώρηση μπροστά στην έκφραση της γυμνής βίας καθιστά τη γυμνή βία μόνη διέξοδο (Β' Παγκόσμιος Πόλεμος) -κι όμως, σήμερα, η διεθνής δημοκρατική κοινότητα κινείται μεταξύ υπνοβασίας και υποχωρητικότητας.

Αυτό που τρομάζει δεν είναι η αλλαγή. Είναι η χρήση της αλλαγής για συρρίκνωση της ελευθερίας και της ανθρωπιάς. Και η παγκόσμια αδυναμία να το αντιληφθούμε.

* Ο κ. Κώστας Μποτόπουλος είναι συνταγματολόγος, πρώην ευρωβουλευτής του ΠΑΣΟΚ (www.botopoulos.gr).