Η νέα μορφή καπιταλισμού και η σημασία των δεδομένων

Κάποιοι συγγενείς και φίλοι ανησυχούν τον τελευταίο καιρό για το μέλλον της Δημοκρατίας και την ατομικήν ελευθερίαν στη χώρα μας, όταν όμως τους ζητώ να μου εξηγήσουν το γιατί, οι απαντήσεις τους είναι μάλλον νεφελώδεις. Και όντως, δεν θα μπορούσαν να είναι διαφορετικές.

Στις μέρες μας, όλο και περισσότερο, οι φιλελεύθερες κοινωνίες τελούν υπό αυξημένη επιτήρηση. Υπό το πρόσχημα της προφύλαξης της ασφάλειας, του υγιεινού τρόπου ζωής και άλλων τινών προληπτικών μέτρων προστασίας, η ατομική ζωή εξαρτάται πλέον από αλγορίθμους, τους οποίους κανείς δεν γνωρίζει, με εξαίρεση τους ειδικούς της τεχνητής νοημοσύνης.

Στο πολύκροτο τελευταίο βιβλίο της «Περί καπιταλισμού της επιτήρησης» (700 σελ., PublicAffairsBooks), η πρώην καθηγήτρια του Χάρβαρντ Μπίζνες Σκουλ Σοσάνα Ζούμποφ (Shoshana Zuboff) αποκρυπτογραφεί με αριστοτεχνικό τρόπο και με ανησυχία την παγκόσμια κυριαρχία των γιγάντων της ψηφιακής τεχνολογίας (Google, Amazon, Facebook, Apple και Microsoft).

Τονίζει δε ότι κατά τη γνώμη της, επιβάλλουν ένα νέο παράδειγμα στους μηχανισμούς της οικονομίας της αγοράς, οι οποίοι απομακρύνονται από αρχές και όρους του παρελθόντος.

Έχουμε να κάνουμε με μια νέα μορφή καπιταλισμού, γράφει η συγγραφέας, πρώτη ύλη του οποίου είναι η δωρεάν απόκτηση δεδομένων που αφορούν την ιδιωτική εμπειρία του καθενός μας, η οποία μετά από κατάλληλους και προωθημένους υπολογισμούς, μετατρέπεται σε προβλέψεις μελλοντικών τρόπων συμπεριφοράς. Ητοι σε δεδομένα που αγοράζουν πελάτες που ενδιαφέρονται από αυτά…

Υπό αυτή την έννοια, τα θεμέλια, οι στόχοι και οι κίνδυνοι ενός νέου οικονομικού μοντέλου προβάλλουν ανάγλυφα και συνιστούν τον μαύρο χρυσό του 21ου αιώνα, που είναι η σύζευξη της γνώσης με τα δεδομένα…».

Αυτός ο νέος καπιταλισμός, κατά τη Σ. Ζούμποφ, έχει ξεπεράσει κατά πολύ τις προσδοκίες των δημιουργών του, οι οποίοι σήμερα κάθονται σε ένα βουνό κεφαλαιοποίησης δύο τρισεκατομμυρίων δολαρίων περίπου.

Επίσης, όπως πολύ εύστοχα επισημαίνει ο Γιοβάλ Νοά Χαράρι στο βιβλίο του «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα» (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια), «… τόσο οι πολιτικοί όσο και οι ψηφοφόροι μετά βίας μπορούν να κατανοήσουν τις νέες τεχνολογίες, πόσο μάλλον να διαχειριστούν το εκρηκτικό τους δυναμικό. Από τη δεκαετία του 1990, το διαδίκτυο έχει αλλάξει τον κόσμο μάλλον περισσότερο απ’ ό,τι οποιοσδήποτε άλλος παράγοντας, αλλά η διαδικτυακή επανάσταση έγινε από μηχανικούς, όχι από πολιτικά κόμματα. Ψηφίσατε ποτέ για το διαδίκτυο; Το δημοκρατικό σύστημα δεν έχει καταλάβει ακόμα από πού του ήρθε και είναι αμφίβολο αν διαθέτει τα κατάλληλα εφόδια για να αντέξει τα επόμενα σοκ, όπως η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και η επανάσταση της τεχνολογίας blockchain.

Ήδη σήμερα, οι υπολογιστές έχουν κάνει το χρηματοπιστωτικό σύστημα τόσο περίπλοκο, που ελάχιστοι άνθρωποι μπορούν να το κατανοήσουν. Καθώς θα βελτιώνεται η τεχνητή νοημοσύνη, είναι πιθανό να φτάσουμε σύντομα σε ένα σημείο όπου κανένας άνθρωπος δεν θα μπορεί να καταλάβει πια την οικονομία.

Τι αντίκτυπο θα έχει αυτός στην πολιτική διαδικασία; Μπορείτε να φανταστείτε μια κυβέρνηση που περιμένει υπομονετικά να της εγκρίνει τον προϋπολογισμό ή τη νέα φορολογική μεταρρύθμιση ένας αλγόριθμος; Στο μεταξύ, τα διομότιμα δίκτυα τεχνολογίας blockchain και τα κρυπτονομίσματα όπως το bitcoin μπορεί να αλλάξουν εντελώς το νομισματικό σύστημα, καθιστώντας αναπόφευκτες τις φορολογικές μεταρρυθμίσεις…».

Αυτές οι κοσμογονικές εξελίξεις, όπως μέχρι στιγμής δείχνουν τα πράγματα, είναι... πηγές νέων μορφών κρατισμού, που και αυτός με τη σειρά του οδηγεί σε περισσότερη επιτήρηση.

Υπό αυτές τις μεταβαλλόμενες συνθήκες που έχουν πλέον χαρακτήρα κινούμενης άμμου, η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν βρίσκεται απλά και μόνον μπροστά σε ισχυρές προκλήσεις. Κατά τη γνώμη μας, αντιμετωπίζει πρόβλημα ζωής και θανάτου της. Διότι ο παραδοσιακός φιλελευθερισμός δεν έχει εύκολες απαντήσεις για τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε: οικολογική κατάρρευση και τεχνολογική αποσταθεροποίηση.

Ο φιλελευθερισμός στηριζόταν παραδοσιακά στην οικονομική ανάπτυξη για να επιλύει δύσκολες κοινωνικές και πολιτικές συγκρούσεις. Μπόρεσε να συμφιλιώσει το προλεταριάτο με την αστική τάξη, τους πιστούς με τους άθεους, τους αυτόχθονες με τους μετανάστες και τους Ευρωπαίους με τους Ασιάτες, υποσχόμενος σε όλους ένα μεγαλύτερο κομμάτι από την πίτα. Με δεδομένο ότι η πίτα θα μεγάλωνε διαρκώς, αυτό ήταν εφικτό. Ωστόσο, η οικονομική ανάπτυξη δεν μπορεί να σώσει το παγκόσμιο οικοσύστημα -αντιθέτως, είναι η αιτία της οικολογικής κρίσης. Και η οικονομική ανάπτυξη δεν μπορεί να επιλύσει την τεχνολογική αποσταθεροποίηση -έχει ως προϋπόθεση την επινόηση ολοένα και περισσότερων αποσταθεροποιητικών τεχνολογιών.

Η φιλελεύθερη αφήγηση και η λογική του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να έχουν μεγάλες προσδοκίες. Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, κάθε γενιά -στο Χιούστον, στη Σανγκάη, στην Ισταμπούλ ή στο Σάο Πάολο- απολάμβανε καλύτερη εκπαίδευση, ανώτερη φροντίδα υγείας και μεγαλύτερο εισόδημα από την προηγούμενη. Στις ερχόμενες δεκαετίες όμως, χάρη στον συνδυασμό τεχνολογικής αποσταθεροποίησης και οικολογικής επιδείνωσης, η νεότερη γενιά μπορεί να είναι τυχερή και μόνο που θα υπάρχει.

Και αυτό είναι ένα θέμα στο οποίο σίγουρα δεν έχουν καμιά απάντηση οι εθνικισμοί και οι λαϊκισμοί...