Υπάρχουν «βλάσφημοι» ιστορικοί;

Το άρθρο του Στάθη Καλύβα «Μια παράδοξη κληρονομιά» (Καθημερινή 18/6/2017), εκτός από κραυγές και κατάρες με τις οποίες έχουμε πλέον εξοικειωθεί, προκάλεσε έντονες συζητήσεις. Το επίμαχο άρθρο περιέχει περισσότερα ερωτήματα παρά απαντήσεις. Είναι γεμάτο ίσως και ερωτηματικά, ενώ αναφέρει ότι θέτει «δύσκολα και μάλλον αναπάντητα ερωτήματα». Αυτά όμως δεν ήταν αρκετά να περιορίσουν το πάθος που ακόμα προκαλεί κάθε ανάλυση για την επταετή χούντα.

Η εργαλειοποίηση του παρελθόντος και οι χαμένες γενιές

Ο Κάρολος Ντίκενς έλεγε ότι «είναι ανώφελο να ανακαλείς το παρελθόν, εκτός αν ασκεί κάποια επιρροή στο παρόν». Φυσικά εξαιρούνται οι ιστορικοί, γιατί αλλιώς θα έμεναν άνεργοι. Το σύγχρονο ιστορικό μας παρελθόν, που περιλαμβάνει εμφύλιο και απάνθρωπες διώξεις για δεκαετίες, είναι πρόσφορο για συναισθηματικά φορτισμένα πολιτικά συμπεράσματα μέσω αναγωγών. Εξακολουθούν να στοιχειώνουν οι νεκροί σε ζωντανούς (όχι απαραιτήτως των γενετικών απογόνων) μετά από δύο και τρεις γενιές. Μέσα από ηρωικές αγιογραφίες εισέρχονται συναισθηματικά ευαίσθητοι νέοι άνθρωποι σε ένα παρελθόν που ποτέ δεν θα γνωρίσουν πραγματικά. Γενιές ολόκληρες νοστάλγησαν αναμνήσεις άλλων.

Όσο απομακρυνόμαστε χρονικά από τον εμφύλιο, τόσο γίνονται προσπάθειες μιας κακόγουστης αναπαράστασης, που δεν έχει σχέση με την ιστορική έρευνα αλλά με τη χρησιμοποίησή του ως βαθύτερης ερμηνείας για όσα συμβαίνουν σήμερα. Ανήκω στη χαμένη γενιά της Μεταπολίτευσης όπως τραγούδησε με πηγαία ευαισθησία ο Πορτοκάλογλου (που είναι από τους λίγους καλλιτέχνες που διατήρησαν ακέραια την αξιοπρέπειά τους στους δύσκολους καιρούς που ζούμε). Όμως η προσπάθεια να χαθούν και όσες γενιές γεννήθηκαν πολύ αργότερα συνεχίζεται.

Οι ήρωες είναι πάντα λίγοι

Οι τελευταίοι μάρτυρες της Αριστεράς έδρασαν μέχρι την πτώση της χούντας, δηλαδή τουλάχιστον πριν από 43 χρόνια. Οι μετέπειτα προσπάθειες αγωνιστικής «αγιοποίησης» υπήρξαν μάλλον τραγωδίες (όπως για παράδειγμα της Σωτηρίας Βασιλακοπούλου). Για αυτό και όποιος αμφισβητεί τα αμετάκλητα(;) ιστορικά συμπεράσματα για τη χούντα -που άμεσα ή έμμεσα αφορούν και πρόσωπα- θίγει ιερά και όσια.

Ο Καλύβας επικρίθηκε για ασέβεια, για την απουσία στο άρθρο οποιασδήποτε αναφοράς σε όσους αντιστάθηκαν -με τεράστιο προσωπικό κόστος- στη χούντα. Με όλο τον σεβασμό στους φυλακισθέντες και βασανισθέντες, δεν είναι απαραίτητο κάθε ιστορική αναφορά να ξεκινάει με δεήσεις υπέρ πεσόντων. Οι πιο σοβαροί από αυτούς δεν θα το ήθελαν. Ο συγγραφέας το παρέλειψε ως ευκόλως εννοούμενο, αλλά δεν έχει καμία υποχρέωση απολογίας, γιατί ούτε ήταν απαραίτητο, ούτε διέπραξε κάποια ύβρη.

Πόσοι υποτάχθηκαν από ένα περήφανο έθνος;

Στο μόνο σημείο του άρθρου όπου υπάρχει ευρεία συναίνεση είναι στην πλατιά αποδοχή της χούντας (παρότι αναφέρει ότι «Δεν υπάρχουν ασφαλείς δείκτες για να μετρηθεί»). Λες και υπήρξε ποτέ καθεστώς που ήταν αποφασισμένο να εξοντώσει τους αντιπάλους του και να συνάντησε ισχυρή μαζική αντίσταση.

Από την πρώτη στιγμή που οι ημιάγριοι αναλφάβητοι συνταγματάρχες κατέλαβαν την εξουσία της χώρας, έβαζαν στον γύψο όποιον τους αμφισβητούσε. Όμως το αφήγημα της αποδοχής της χούντας είναι απολύτως συμβατό με την ηρωοποίηση μαρτύρων. Μπορεί να είναι λίγοι και εξαιρέσεις, αφού δεν μπορούν όλοι να είναι ήρωες, αλλά ταιριάζουν με το κεντρικό πολιτικό αφήγημα της δικτατορίας.

Και να φανταστεί κανείς ότι στο άρθρο δεν θίχτηκε το κεντρικό αφήγημα περί ξενοκίνητης χούντας. Η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων λατρεύει να φταίνε οι ξένοι για όλα τα ιστορικά μας δυστυχήματα, ακόμα και αν οι πρωταγωνιστές είναι αποκλειστικά συμπατριώτες μας. Μπορεί το μένος τα τελευταία χρόνια να έχει στραφεί εναντίον των Γερμανών, αλλά οι Αμερικανοί είναι οι βασικοί υπεύθυνοι για ό,τι μας συνέβη από το 1967 έως το 1974.

Δεν έχει τόση σημασία αν διαφωνεί σε άλλα θέματα του άρθρου. Γράφτηκαν αρκετά που απαντάνε στα ερωτήματα ή σε απόψεις του άρθρου. Το ζητούμενο είναι αν θέλουμε να υπάρχει δικαίωμα αναθεώρησης καθιερωμένων ιστορικών απόψεων. Αυτό πρέπει να προστατεύσουμε (αν δηλαδή έχει απομείνει κάτι τέτοιο στη σημερινή Ελλάδα των a priori διαχωρισμών).

Αιματοβαμμένοι διαχωρισμοί

Η χούντα είναι μια ανάμνηση για τους περισσότερους και όπως έχει αποδειχθεί, οι μνήμες είναι ψευδείς ακόμα και σε προσωπικό επίπεδο. Η χρησιμοποίηση αναμνήσεων έχει πολιτικά αποτελέσματα και οι ιστορικοί δεν ταιριάζουν σε αυτά. Όταν ο λαός δεν πρέπει να ξεχνά τι σημαίνει δεξιά, τότε οριοθετούνται άβατα και ενισχύονται διαχωρισμοί. Το ίδιο ακριβώς κάνουν και κάποιοι όψιμα υπερήφανοι φιλελεύθεροι που καταδικάζουν ό,τι έχει αριστερή ταμπέλα. Λες και πρέπει να ντρέπονται τόσες χιλιάδες άνθρωποι επειδή αυτοπροσδιορίζονται σαν αριστεροί, ή θα πρέπει να απολογούνται για τα εγκλήματα που διέπραξαν άλλοι στο όνομα της αριστεράς. Οι πολιτικοί διαχωρισμοί στην Ελλάδα βάφονται με αίμα για να είναι ανεξίτηλοι. Οι προδότες βρίσκονται εκατέρωθεν ακόμα και σήμερα, ενώ το μόνο ζητούμενο είναι ποιος θα γράψει την Ιστορία.

Στο τέλος, απορούμε για την έλλειψη συναίνεσης στην Ελλάδα, που μας έχει βυθίσει βαθύτερα σε απανωτά μνημόνια. Ακόμα συζητάμε αν ο Βελουχιώτης ήταν ένας γνήσιος απόγονος των επαναστατών του 1821 (όπως και ο ίδιος φαντασιωνόταν) ή ένας στυγνός δολοφόνος. Πρόκειται για μία ανιστόρητη αναζήτηση γιατί τα πρόσωπα -και κυρίως οι πράξεις τους- δεν κρίνονται έξω από το ιστορικό πλαίσιο που έζησαν. Το να φιλονικούμε σήμερα για τέτοια θέματα δεν προσφέρει τίποτα περισσότερο από αναπαραγωγή μίσους. Φαίνεται όμως ότι σε κάποιους αυτό είναι απαραίτητο.

Αμφισβητώντας ταμπού

Το άρθρο θα ήταν μάλλον αδιάφορο, αν ο Καλύβας δεν είχε ασχοληθεί με τον εμφύλιο και αν δεν είχε χαρακτηριστεί ανεξίτηλα από πολλούς σαν υπερασπιστής των ταγματασφαλιτών της κατοχής. Για αυτό και μαζί με άφθονες προσωπικές επιθέσεις, ο αρθρογράφος υπέστη και (κατα)δίκη προθέσεων. Είναι πιο εύκολο να ακυρώσεις το πρόσωπο παρά τις απόψεις κάποιου. Η σημερινή κυβέρνηση έκανε καριέρα με αυτή τη χολέρα.

Όσοι σπεύδουν να υπερασπιστούν τον Καλύβα λέγοντας «ε, όχι και να μιλάνε τα ορφανά του Στάλιν ή οι υπερασπιστές του Κάστρο», δεν προσθέτουν κάποιο διαφορετικής ποιότητας επιχείρημα από όσους θέλουν να του κλείσουν το στόμα όταν του φωνάζουν «δεν δικαιούστε δια να ομιλείτε» (όπως έλεγε και κάποιος που πέθανε απολογούμενος).

Δεν έχει ανάγκη ο Καλύβας από υπερασπιστές. Μου φαίνεται ότι περισσότερο διασκεδάζει με τις αντιδράσεις που προκαλεί. Αν στεναχωριόταν, θα είχε σταματήσει να δημοσιεύει απόψεις εκτός του ακαδημαϊκού χώρου, όπου οι αντιπαραθέσεις είναι (συνήθως) διαφορετικού χαρακτήρα και περιορισμένες εντός ενός ειδικού κοινού. Άλλωστε ο συγγραφέας που γεννά πάθη ανταμείβεται, γιατί κάθε αντίδραση γεννά δράση. Όπως γνωρίζουν όσοι ασχολούνται με marketing, «δεν υπάρχει αρνητική δημοσιότητα εκτός από τη νεκρολογία σου».

Ο Καλύβας αμφισβητεί ιερά ταμπού της ιστορίας μας. Όποιος το έχει κάνει αυτό, έχει επικριθεί με τον χειρότερο τρόπο, συνεπώς δεν αποτελεί εξαίρεση. Οφείλουμε όμως να του αναγνωρίσουμε το ότι εκθέτει δημόσια (κατά τη γνώμη μου με ευγενικό και θαρραλέο τρόπο) την τεκμηριωμένη γνώμη και τους προβληματισμούς του για ευαίσθητα ιστορικά θέματα, χωρίς να αυτολογοκρίνεται επειδή κάποιοι θα δυσαρεστηθούν (ακόμα και αν αυτοί αποτελούν πλειοψηφία). Και καλά κάνει.

Εκτιμώ ιδιαίτερα τους επιστήμονες που εγκαταλείπουν την ασφάλεια του κλειστού ακαδημαϊκού περιβάλλοντος και εκλαϊκεύουν επιστημονικά θέματα. Δεν το κάνουν όλοι ή πάντα επιτυχημένα, αλλά οφείλουμε να σεβόμαστε την προσπάθειά τους (χωρίς να είμαστε υποχρεωμένοι να σεβόμαστε τις ιδέες τους).

Ας αναλογιστούμε ότι όσες κοινωνίες απαγορεύουν την αμφισβήτηση, ακόμα και των «αυτονόητων», καταδικάζονται στη στασιμότητα και την υστέρηση.

*Ο Κώστας Μαρκάζος είναι οικονομολόγος.