Η γερμανική συνταγή που κυριάρχησε στην Ευρώπη

Μετά την πτώση του τείχους το 1989, η διαφαινόμενη από καιρό ενίσχυση του ειδικού βάρους της Γερμανίας έγινε πραγματικότητα. Ο πληθυσμός της εκτινάχθηκε στα 80 εκατομμύρια, ενώ ανέβηκε και το ΑΕΠ της ξεπερνώντας Γαλλία και Βρετανία.

Οι δύο νικήτριες χώρες του Παγκόσμιου Πολέμου μετά την ενοποίηση υποβαθμίστηκαν σε δεύτερης κατηγορίας δυνάμεις μέσα στην ΕΕ και ακολούθησαν αποκλίνουσες στρατηγικές: Στη Βρετανία προσπάθησαν να κατοχυρώσουν τα περιθώρια μιας ανεξάρτητης από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες οικονομικής και πολιτικής δράσης. Αντίθετα, στη Γαλλία, επιχείρησαν να τιθασεύσουν τον δυναμισμό της γερμανικής οικονομίας μέσα από την ενίσχυση των υπερεθνικών ευρωπαϊκών μηχανισμών.

Το ευρωπαϊκό παράδοξο

Μετά την περίοδο του 2005, οπότε εφαρμόστηκαν οι περικοπές στα κοινωνικά επιδόματα, πολλαπλασιάστηκαν οι εκδηλώσεις ενός νέου γερμανικού εθνικισμού. Σε αυτό συνέβαλε η αντικατάσταση του εθνικού νομίσματος. Οι Γερμανοί ένιωσαν μια συμβολική απώλεια και αόριστη απειλή.

Η κρίση της ευρωζώνης μετά το 2010 αναζωπύρωσε εθνικά στερεότυπα και προκαταλήψεις που μέχρι τότε εκφέρονταν στις μπιραρίες. Ήταν η αντίδραση μιας ήδη ανασφαλούς κοινωνίας.

Η επιστροφή του εθνικισμού φαίνεται να έρχεται σε αντίφαση με τη διαδικασία ενοποίησης της ΕΕ. Ωστόσο η εθνική κυριαρχία δεν είναι για τα εθνικιστικά κινήματα αυτοσκοπός. Περισσότερο αποτελεί το μέσο προκειμένου να μπορέσουν να ασκήσουν την επιθυμητή δημοσιονομική πολιτική*.

Αναμφισβήτητα η Γερμανία επωφελήθηκε συγκριτικά περισσότερο από τη δημιουργία της κοινής αγοράς. Ένα εξωστρεφές βιομηχανικό έθνος επωφελείται όταν οι γείτονές του δεν κλείνουν με προστατευτικά μέτρα τις αγορές τους στις εισαγωγές. Οι εξαγωγές ως ποσοστό του ΑΕΠ διπλασιάστηκαν από το 1991 έως το 2013. Είναι η μοναδική περίπτωση μεγάλης χώρας που εξάγει σχεδόν το μισό της εγχώριας παραγωγής της.

Στοιχείο της στρατηγικής ήταν η ενσωμάτωση στα γερμανικά προϊόντα όχι μόνο πρώτων υλών, αλλά και ημιτελών στοιχείων που είχαν παραχθεί στο εξωτερικό. Εξαιτίας ενδοομιλικών συναλλαγών, ορισμένες χώρες εξάγουν προς τη Γερμανία περισσότερα σε σχέση με όσα εισάγουν από αυτή (Τσεχία, Ουγγαρία)

Επειδή οι Γερμανοί συμβάλλουν συγκριτικά περισσότερο με τις εισφορές τους στον ευρωπαϊκό προϋπολογισμό, θεωρούν αυταπόδεικτο ότι δεν αποβλέπουν στην άνευ όρων επιβολή των δικών τους συμφερόντων.

Η πολιτική της Μέρκελ

Ο Herfried Münkler (φωτό) πολιτικός επιστήμονας και σύμβουλος της Merkel, πιστεύει πως η καγκελάριος δεν θα επαναλάβει τα σφάλματα στα οποία υπέπεσε η χώρα τις δύο φορές που αποπειράθηκε να κυριαρχήσει με στρατιωτικά μέσα επί της Ευρώπης τον περασμένο αιώνα. Αυτή η μετριοπάθεια ενισχύεται από τη διαπίστωση ότι δεν διαθέτει αναμφισβήτητη στρατιωτική υπεροχή, όπως στο παρελθόν.

Η ταύτιση της σημερινής Γερμανίας με το πρίσμα του ναζισμού εκτονώνει αλλά δεν βοηθάει στην κατανόηση της κατάστασης. Οι αμερικανικές διακηρύξεις περί ελευθερίας του εμπορίου σε παγκόσμια κλίμακα προέκριναν αυτό το καθεστώς ως πιο συμφέρον για τη γερμανική βιομηχανία, σε σχέση με τα εδαφικά κέρδη μιας αβέβαιης πολεμικής αναμέτρησης.

Σύμφωνα με τον Münkler, η Angela Merkel επιθυμεί να πειθαναγκάσει τις χώρες που παρεκκλίνουν με όπλο τις «ενάρετες» μεταρρυθμίσεις, να αποκτήσουν γερμανική νοοτροπία, ώστε οι αποφάσεις να διαμορφώνονται με τέτοιο τρόπο που να είναι συμβατές με την αγορά. Θεωρεί πως μακροπρόθεσμα μπορεί κάποιος να παραμείνει ταμίας της Ευρώπης, μόνο αν είναι πρόθυμος να αναλάβει και τον ρόλο του παιδαγωγού.

Βέβαια οι απόψεις που κυριαρχούν στη Γερμανία δεν είναι χωρίς εσωτερικό αντίλογο. Η γερμανική κοινωνία είναι διχασμένη στα ζητήματα της εθνικής κυριαρχίας.

Η 4η βιομηχανική επανάσταση

Η έκθεση για την 4η βιομηχανική επανάσταση που αποκαλείται Industrie 4.0 έχει ως στόχο να διατηρήσει και να ενισχύσει τη θέση της Γερμανίας στη διεθνή αγορά.

Η συζήτηση άνοιξε το 1997 και καρποφόρησε στην περίοδο 2003-2005 με την ψήφιση τεσσάρων διαδοχικών νομοσχεδίων που έγιναν γνωστά ως Hartz 1-4 από το όνομα του προέδρου της επιτροπής επιχειρηματιών, δημοσίων υπαλλήλων και συνδικαλιστών, ο οποίος και τα εισηγήθηκε.

Η ολοκληρωτική επικράτηση της γερμανικής βιομηχανίας θα επιτευχθεί με την ολοκληρωτική οργάνωση της παραγωγής, στην καρδιά της οποίας θα βρίσκονται οι «έξυπνες» μηχανές με τα «έξυπνα» βιομηχανικά συστήματα.

Με τον τρόπο αυτό θα βελτιστοποιηθεί η κατανάλωση υλικών και ενέργειας. Η ελάττωση της ζωντανής ανθρώπινης εργασίας αποτελεί διακηρυγμένο στόχο του προγράμματος και δικαιολογείται με την ανάγκη αντιμετώπισης του δημογραφικού ζητήματος.

Επιπλέον, τίθεται ζήτημα εξουσίας πάνω στους βιομηχανικούς κλάδους άλλων χωρών. Με αφετηρία τον μηχανολογικό εξοπλισμό της παραγωγής και από εκεί, μέσω των ολοκληρωμένων πληροφοριακών συστημάτων, γίνεται προσπάθεια να επεκταθεί ο έλεγχος προς τους προμηθευτές ενδιάμεσων προϊόντων. Για παράδειγμα, τα ανταλλακτικά θα τα προμηθεύονται αποκλειστικά από τους αρχικούς κατασκευαστές, γιατί θα φέρουν το μοναδικό τσιπάκι που θα συνεργάζεται με το μηχάνημα.

Η απειλή για την προεξάρχουσα θέση της Γερμανίας έχει διττή προέλευση:

α) από τα κάτω, από την πλευρά των ασιατικών χωρών με τη φθηνότερη αλλά και χαμηλότερη, τουλάχιστον προς το παρόν, τεχνολογικής στάθμης παραγωγή.

β) από τα πάνω, από τις ΗΠΑ. Αυτό που ανησυχεί τους Γερμανούς ιθύνοντες είναι η αντίστροφη πορεία που ακολουθούν οι εταιρίες της Silicon Valley, οι οποίες ξεκινούν από τον καταναλωτή ακόμα και για τη διάθεση διαρκών καταναλωτικών αγαθών όπως τα αυτοκινούμενα οχήματα.

Η στάση της Γαλλίας

Η ΕΕ ως πλαίσιο αναφοράς δεν αναφέρεται σε κανένα σημείο των 105 σελίδων της έκθεσης. Η διαφορά είναι τεράστια σε σχέση με το γαλλικό πρόγραμμα που εξαγγέλθηκε το 2015 από τον τότε υπουργό Οικονομικών και σημερινό πρόεδρο Εμ. Μακρόν. Το γαλλικό σχέδιο προορίζεται να συνάψει στρατηγικές συμμαχίες με άλλες ευρωπαϊκές χώρες και κυρίως με τη Γερμανία. Έχει διαμορφωθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να συνταιριάζουν με το Industrie 4.0.

Το ιταλικό αντίστοιχο σχέδιο Il piano Industrial 4.0 του 2016 δίνει επίσης μεγάλη σημασία στη συνάρθρωση με το γερμανικό πρόγραμμα.

Ακόμα και σε επίπεδο νόμων βλέπουμε την ίδια νοοτροπία. Η αποδοχή του ευρωπαϊκού δικαίου στη Γερμανία γίνεται με τον όρο ότι δεν θίγονται εξουσίες που έχουν δοθεί στο κοινοβούλιο. Αντίθετα στη Γαλλία, το συνταγματικό δικαστήριο έκρινε ότι αν υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στο ευρωπαϊκό δίκαιο και το γαλλικό Σύνταγμα, αυτή μπορεί να λυθεί με την αναθεώρηση του γαλλικού Συντάγματος.

Στη Γαλλία υπήρχε η τάση να παρουσιάζονται οι πολιτικές που εφαρμόζονται στη Γερμανία ως παράδειγμα προς μίμηση. Οι συνδικαλιστές εκθείαζαν το ισχυρό κράτος πρόνοιας, ενώ οι επιχειρηματίες τόνιζαν την αυτοσυγκράτηση των συνδικάτων στις μισθολογικές διεκδικήσεις. Όταν μετά τις μεταρρυθμίσεις Σρέντερ το μοντέλο άρχισε να γίνεται πιο φιλελεύθερο, η Γερμανία εξακολουθούσε να αποτελεί πρότυπο. Ακριβώς για αυτό τον λόγο.

Την περίοδο 1950-1980 οι γαλλικές κυβερνήσεις είχαν δαπανήσει τεράστια ποσά για να αλλάξουν παραγωγικό μοντέλο και να συναγωνιστούν τη Γερμανία στην παραγωγή βιομηχανικού εξοπλισμού, χωρίς όμως αποτέλεσμα.

Η πιθανότητα αλλαγής σχεδίων

Τι θα μπορούσε να διαταράξει τη συνέχιση της αμείλικτης εφαρμογής της σημερινής πολιτικής και να οδηγήσει στην αλλαγή των κανόνων λειτουργίας της ΕΕ προς την κατεύθυνση της ενότητας και ισονομίας;
Από ό,τι φάνηκε, όχι τα αντισυστημικά πολιτικά κινήματα του νότου.

Επίσης δύσκολα θα επηρεάσει και η δεδηλωμένη πρόθεση του Trump να ανατρέψει το εμπορικό ισοζύγιο μεταξύ της χώρας του και της Γερμανίας.

Το πιθανότερο είναι η αλλαγή να προέλθει από τη μεταβολή των πληθυσμιακών δεδομένων και την ιστορική μετακίνηση μεταναστών και προσφύγων από την Ασία και την Αφρική. Το 1965 η Αφρική είχε τον μισό πληθυσμό σε σχέση με την Ευρώπη. Το 1995 είχε τους ίδιους κατοίκους σε αριθμό και σήμερα είναι σχεδόν διπλάσιοι.


*Πηγή: Η ευρωπαϊκή ενοποίηση, η Γερμανία και η επιστροφή των εθνικισμών, του Χρήστου Χατζηιωσήφ

** Ο Βασίλης Παζόπουλος ([email protected]) είναι οικονομολόγος, χρηματιστηριακός αναλυτής, συγγραφέας του βιβλίου Επενδυτές χωρίς Σύνορα.