Η Ελλάδα και η «λύση» της επιστροφής στο παρελθόν

Η επιστροφή στο παρελθόν προσφέρει σιγουριά. Το παρελθόν πιστεύουμε ότι το γνωρίζουμε καλά (με τα σωστά και τα λάθη του) ενώ το μέλλον μάς γεμίζει αβεβαιότητα. Οι εποχές που ήταν βέβαιο ότι τα παιδιά θα ζήσουν καλύτερα από τους γονείς τους έχουν αντικατασταθεί με την αφόρητη βεβαιότητα για το αντίθετο. Νιώθουμε δέος από την επέλαση της τεχνολογίας και τις αλλαγές στην παγκόσμια οικονομία.

Η προοδευτική πολιτική σκέψη μοιάζει αμήχανη και κερδίζουν έδαφος όσοι υπερασπίζονται το έθνος-κράτος απέναντι στην παγκόσμια αγορά, ή την παραδοσιακή πολιτισμική ταυτότητα απέναντι σε μιγαδικές κοινωνίες με ασύμβατα επιμέρους συστατικά. Στις δυτικές κοινωνίες κυριαρχεί το άγχος της ανασφάλειας των αλλαγών που έρχονται καθώς η τραμπάλα της παγκόσμιας ανάπτυξης γέρνει ανατολικά.

Οι πολιτικοί εκφραστές της άμυνας απέναντι σε όλα εμφανίζονται πλέον σε όλες τις δυτικές χώρες με διάφορες μορφές, κουβαλώντας δεξιά ή και αριστερά πολιτικά σύμβολα ανάλογα με τις τοπικές παραδόσεις.

Ενισχύονται όσοι φωνάζουν για τη διατήρηση της εθνικής και θρησκευτικής ταυτότητας (στην Ελλάδα γίνεται προσπάθεια ταύτισης αυτών των δύο χαρακτηριστικών).

Είναι όμως επικίνδυνο να προσπαθούμε να προβλέψουμε το μέλλον, κοιτώντας το παρελθόν. Όπως έλεγε ένας Αμερικανός δημοσιογράφος, «Το να μιλάς για το μέλλον κοιτώντας το παρελθόν προϋποθέτει ότι οι συνθήκες παραμένουν σταθερές. Είναι σαν να οδηγείς το αυτοκίνητο κοιτώντας μόνο τους καθρέφτες».

Η τεχνολογία αλλάζει τις ζωές μας χωρίς να μας ρωτάει

Υπάρχει ένα διασκεδαστικό βίντεο που καταγράφει τις προσπάθειες πεντάχρονων παιδιών να χρησιμοποιήσουν παλιές συσκευές όπως τηλέφωνα με καντράν ή παιχνίδια Atari. Παρότι με αυτή την τεχνολογία μεγάλωσε μόλις μία γενιά πριν και παρότι αυτά τα παιδιά σχεδόν γεννήθηκαν με δεκάδες ηλεκτρονικές συσκευές γύρω τους, δεν μπορούσαν να καταλάβουν τη λειτουργία των συσκευών.

Όσοι ζήσαμε την απογοήτευση της αποθήκευσης της αγαπημένης μας συλλογής των δίσκων βινυλίου (ευτυχώς οι μαγνητικές κασέτες ήταν μικρότερης σημασίας), δεν μπορούμε να προβλέψουμε τι άλλο θα αλλάξει στην καθημερινότητα.

Πριν δύο χρόνια, βρέθηκα σε ένα τραπέζι μετά από γάμο και δίπλα μου καθόταν ένας πεντάχρονος (μπορεί να ήταν και μακρινός συγγενής μου). Μόλις είχα ανακαλύψει ότι οι φωτογραφίες του smartphone μεγαλώνουν με δύο γρήγορα χτυπήματα, κάτι που έκανα συνέχεια και λόγω πρεσβυωπίας. Ο μικρός μού ζήτησε το τηλέφωνο και του το έδωσα με απροθυμία. Γνωρίζω ότι κάτι τέτοιοι τύποι σού αλλάζουν τις ρυθμίσεις χωρίς να σε ρωτήσουν και μετά χρειάζεσαι ειδικούς για να λειτουργήσει ξανά όπως είχες συνηθίσει. Αφού με λύτρωσε η μητέρα του, όταν είπε «δώσε το τηλέφωνο παιδάκι μου πίσω στον κύριο», ο μικρός το επέστρεψε και μου είπε με σοβαρό βλέμμα «μην το χτυπάς συνέχεια γιατί χαλάει».

Μία γενιά και κάτι μάς χώριζε και αισθάνθηκα ότι είχε γεννηθεί σε μία άλλη, μελλοντική εποχή.

Τα φρένα της τεχνολογικής επανάστασης είναι σπασμένα

Η παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί ούτε καν να φρεναριστεί. Στις αρχές του 19ου αιώνα, οι Λουδίτες έσπαγαν τις εργαλειομηχανές στα εργοστάσια της Αγγλίας, αλλά δεν επηρέασαν καθόλου τη βιομηχανική επανάσταση. Σήμερα τα πράγματα είναι απείρως πιο εκτεταμένα και πολυεπίπεδα. Τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι είναι συνδεδεμένοι στο διαδίκτυο, εκατοντάδες δορυφόροι και χιλιάδες servers μάς επιτρέπουν να βλέπουμε λεπτομέρειες σε περιοχές στην άλλη άκρη της Γης.

Σε λίγο τα αυτοκίνητα δεν θα έχουν οδηγούς και σύντομα θα μιλάμε στη μητρική μας γλώσσα και ταυτοχρόνως θα μεταφράζεται στη γλώσσα του ακροατή μας (γίνεται προσπάθεια μάλιστα η φωνή της μετάφρασης να έχει τη δική μας χροιά και όχι μηχανική).

Τρισδιάστατοι εκτυπωτές θα καταργήσουν εργοστάσια και χιλιάδες θέσεις εργασίας και ειδικότητες θα καταργηθούν τα επόμενα χρόνια από ρομπότ. Το κυριότερο: καμία αυτοκρατορία δεν ελέγχει όλη αυτή τη διαδικασία. Ακόμα και οι ληστές τραπεζών αρχίζουν να μοιάζουν με πορτοφολάδες καθώς οι σύγχρονοι μεγαλοεγκληματίες στρέφονται στην τεχνολογία. Είναι πλέον φανερές και οι πολιτικές επιπτώσεις όλων αυτών.

Η επέλαση των τεράτων

Η εκλογή Τραμπ ήταν μια γροθιά στο στομάχι για πολλούς από εμάς. Ήρθε μετά από αλλεπάλληλες εκλογικές επιτυχίες ανθρώπων που διακηρύσσουν μίσος και δημοψηφισμάτων που τα κέρδισαν οι χειρότεροι (κάτι ξέρουμε και εμείς). Σχεδόν ακούμε τις ζητωκραυγές ανάλογων νικητών που έρχονται στην καρδιά της Ευρώπης. Μοιάζουν ανίκανοι να τους συναγωνιστούν όσοι επικαλούνται την ιστορία, τη λογική ή αρχές που πιστεύαμε ότι είχαν γίνει μόνιμες κατακτήσεις στον δημοκρατικό κόσμο.

Ο Στάθης Καλύβας τα ερμηνεύει όλα αυτά σαν λαϊκιστικούς σπασμούς, που είναι σύμπτωμα των μεγάλων αλλαγών που συμβαίνουν αλλά και συστατικό στοιχείο στη διαδικασία απορρόφησής τους από τις ύστερες βιομηχανικές δημοκρατίες. Θεωρεί ότι «όπως σε μια αεροπορική πτήση, οι αναταράξεις είναι αποπροσανατολιστικές, συχνά τρομακτικές και ενίοτε επικίνδυνες, αλλά δεν συνιστούν καταστροφή.

Οι αλλαγές που συμβαίνουν γύρω μας είναι μέρος της πραγματικότητας, όχι το τέλος της». Πιθανόν να έχει δίκιο, αλλά θα υπάρξουν και αλλαγές, έστω και σταδιακές και όχι απότομες, που θα είναι οπισθοδρομικές και οι επιπτώσεις τους αρνητικές. Διαβάζοντας το άρθρο του θυμήθηκα μία ταινία όπου η Μπέτι Ντέιβις είπε το κλασικό: "Fasten your seatbelts. It's going to be a bumpy night" .

Κοιτάζοντας το μέλλον

Το θέμα είναι πώς μπορεί η μικρή Ελλάδα να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα, όταν φθίνει πληθυσμιακά και μαραζώνει οικονομικά. Επείγει να αντιστρέψουμε αυτές τις τάσεις κρατώντας όποια θετικά έχουμε (και είναι πολλά αυτά παρά την γκρίνια). Οι επιλογές αναγκαστικά θα είναι ριζικές και σε πολλές περιπτώσεις ενάντια σε επικρατούσες αντιλήψεις και συμφέροντα.

Είναι πολιτική επιλογή η ενίσχυση των συντάξεων εις βάρος των νέων και αυτό δημιουργεί ένα φαύλο αυτοτροφοδοτούμενο κύκλο στα προβλήματα. Αντίθετα πρέπει να ενισχύσουμε τους νέους εργαζόμενους, αντί να ταπεινώνονται επιδοτούμενοι από τη σύνταξη των γονέων. Πρέπει να φεύγουν με μία γενναία επιταγή από τα μαιευτήρια τα νέα ζευγάρια, αντί να τσοντάρει όλη η οικογένεια για έξοδα γέννας.

Πρέπει να διευκολύνουμε την ενσωμάτωση στις αξίες μας των παιδιών των μεταναστών που χρόνια είναι εδώ και κάνουμε πως δεν τα βλέπουμε. Το μόνο σίγουρο είναι ότι θα έρθουν και άλλοι μετανάστες εδώ και το χειρότερο που έχουμε να κάνουμε είναι να τους αφήνουμε να ζουν σε δικούς τους πολιτισμούς, που είναι ασύμβατοι για το κράτος που θέλουμε. Δεν είναι όμως λύση ο εκχριστιανισμός τους σαν προϋπόθεση ένταξης στην ελληνική ταυτότητα (που ας ευχόμαστε να είναι μέρος της ευρωπαϊκής).

Οι αποφάσεις που πρέπει να παρθούν επείγουν και ο χρόνος τρέχει ανεξάρτητα από το πώς τον μετράμε εμείς σε μία άκρη της Βαλκανικής, που κοντεύει να αποκοπεί από την Ευρώπη. Όπως έλεγε και ένας δημιουργικός επιχειρηματίας (Charles Kettering), με 186 κατοχυρωμένες πατέντες στο ενεργητικό του: «Το ενδιαφέρον μου είναι στραμμένο στο μέλλον γιατί εκεί σκοπεύω να ξοδέψω το υπόλοιπο της ζωής μου».

Ας ασχοληθούμε με το μέλλον, αποφασίζοντας τις αλλαγές που πρέπει να κάνουμε σήμερα, αν δεν θέλουμε η σύγχρονη Ελλάδα να γίνει μέρος της αρχαίας ιστορίας του μέλλοντος.

*Ο Κώστας Μαρκάζος είναι οικονομολόγος.