Τελικά, έχουν οι Ελληνες φιλότιμο;

Στην κύκνεια ομιλία του στην Αθήνα ο πρόεδρος Ομπάμα ανέφερε για το φιλότιμο: «το βλέπω κάθε μέρα και αυτό μού δίνει ελπίδα». Προσπάθησε μάλιστα να το ορίσει σαν «αγάπη, σεβασμός και καλοσύνη».

Νιώσαμε για άλλη μία φορά περήφανοι γιατί -με τον πιο επίσημο τρόπο- επιβεβαιώθηκε πως διαθέτουμε κάτι τόσο μοναδικό, που δεν μπορεί καν να μεταφραστεί σε καμία άλλη γλώσσα του κόσμου.

Πριν όμως βρούμε την ακριβή μετάφραση του φιλότιμου, θα έπρεπε να αναρωτηθούμε μήπως έχουμε ανακαλύψει κάτι που δεν υπάρχει καθώς το μεγαλύτερο πρόβλημα με το φιλότιμο δεν είναι η μετάφραση αλλά ο ορισμός του.

Η Wikipedia αναφέρει: «Το φιλότιμο είναι αρχαία ελληνική λέξη. Πρόκειται για ουσιαστικό και μεταφράζεται «αγάπη για την τιμή». Ωστόσο, το φιλότιμο είναι σχεδόν αδύνατο να μεταφραστεί επαρκώς, γιατί περιγράφει ένα σύνθετο πλέγμα αρετών». Δεν έχει πάντως και τόση σημασία τι εννοούσαν όταν ανέφεραν την λέξη οι αρχαίοι Έλληνες ή ο Απόστολος Παύλος (είχε μέχρι και ειρωνική σημασία), αλλά τι πιστεύουμε σήμερα.

Είναι έξυπνο να συγκινείς ένα ντόπιο ακροατήριο, όπως έκανε με δεξιότητα ο Ομπάμα, χρησιμοποιώντας εγχωρίως αναγνωρίσιμα στοιχεία. Προφανώς η σημαντική ομιλία του δεν χαρακτηρίζεται από αυτά καθώς είχε στην ουσία της πολλαπλούς αποδέκτες σε όλο τον κόσμο. Επειδή εκφωνήθηκε -προσχεδιασμένα- στην Αθήνα, είχε αναγκαστικά και στοιχεία φολκλόρ (και σπανακόπιτα και ούζο και διάφορα άλλα).

Μέχρι και ότι «κάποτε ένας Έλληνας ιερέας ύψωσε το λάβαρο της επανάστασης» ανέφερε, παρότι -όπως γνωρίζει και ο τελευταίος ιστορικός- κάτι τέτοιο δεν συνέβη ποτέ. Το τελευταίο λάβαρο που υψώθηκε στην Ελλάδα από ιερέα ήταν στην πλατεία Συντάγματος από τον Χριστόδουλο, μπροστά σε χιλιάδες Έλληνες που ήθελαν να αναγράφεται το θρήσκευμά τους στις αστυνομικές ταυτότητες για να ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους, κάτι που μόνο φιλότιμο με την έννοια της αγάπης και του σεβασμού του άλλου δεν συμβόλιζε.

Το φιλότιμο στα χρόνια της χολέρας

Τα χρόνια της κρίσης το φιλότιμο έγινε καταφύγιο παρηγοριάς της αποτυχίας μας. Μέχρι και καμπάνια (με τίτλο "Filotimo - the Greek Secret") έγινε πριν από δύο χρόνια από διάσημους Ελληνοαμερικανούς (υπάρχει και το video στο YouTube).

Πάντως, αν πράγματι έχουμε αποθέματα φιλότιμου, δεν φαίνεται να μας βοήθησαν ιδιαίτερα καθώς ακόμα είμαστε βυθισμένοι στην κρίση. Ακόμα και όσοι πιστεύουν ότι διαθέτουμε φιλότιμο, δεν μου φαίνονται και ιδιαίτερα αισιόδοξοι.

Δυστυχώς η παρηγοριά που προσφέρουν φανταστικά καταφύγια δεν αναιρεί την πραγματικότητα. Όπως έλεγε και ο A. Huxley, «τα γεγονότα δεν παύουν να υπάρχουν επειδή αγνοούνται». Ποτέ η πίστη σε μεταφυσικές ιδιότητες δεν βοήθησε κανένα λαό. Όσοι μάλιστα πίστεψαν ότι είναι περιούσιοι ή φυλετικά ξεχωριστοί, έβλαψαν κατά κανόνα τους υπόλοιπους. Εμείς έχουμε πλέον την ικανότητα να βλάπτουμε μόνο τον εαυτό μας.

Ίσως να βαφτίζουμε φιλότιμο αυτό που συχνά βλέπουμε όταν ένας δημόσιος υπάλληλος κάνει με αυταπάρνηση την δουλειά του, χωρίς ελπίδα ανταμοιβής, ή ένας ξεροκέφαλος νέος δημιουργεί επιχειρηματικές ή καλλιτεχνικές επιτυχίες κόντρα σε όλες τις αντικειμενικές συνθήκες. Ίσως το βλέπουμε όταν κάποιοι Έλληνες βοηθούν ανήμπορους πρόσφυγες, σε αντίθεση με κάποιους άλλους Έλληνες που θα ήθελαν να τους εξαφανίσουν από προσώπου γης και κάνουν φιλότιμες προσπάθειες γι' αυτό.

Πάντως σίγουρα δεν διέθετε φιλότιμο καμία πολιτική ηγεσία της χώρας τα τελευταία χρόνια, καθώς οδήγησαν τη χώρα στην απομείωσή της.

Η Ελλάδα ευτύχησε να έχει ηγέτες που την οδήγησαν επανειλημμένα σε ανέλπιστους θριάμβους μετά από καταστροφές. Αυτοί είχαν τόσες αρετές, που σίγουρα θα διέθεταν και φιλότιμο (όπως και αν το ορίζει ο καθένας μας).

Ίσως να βρεθεί κάποια στιγμή ξανά μία ισχυρή ηγεσία που θα είναι πρωτοπόρα σε σχέση με τις κρατούσες εγχώριες αντιλήψεις (αλλιώς θα είναι άχρηστη ή και επικίνδυνη). Και πρέπει να είναι ισχυρή παρά φιλότιμη, γιατί αλλιώς δεν θα είναι ηγεσία και δεν θα έχει κανένα θετικό αποτέλεσμα.

*Ο Κώστας Μαρκάζος είναι οικονομολόγος.