Οι λαϊκιστές πολιτικοί και η μάχη των... ψευδαισθήσεων

Παρακολουθώ τις δημοσιεύσεις που προσπαθούν να αποκαλύψουν τα πολιτικά ψέματα που έδωσε η κυβέρνηση και να επισημάνουν πράξεις που έρχονται σε πλήρη αντίθεση με υποσχέσεις Τις θεωρώ εν πολλοίς μάταιες. Το ερώτημα είναι αν μπορεί κάποιος να πείσει αυτούς που δεν ακούνε, όταν αντί της λογικής κυριαρχούν δυνατά συναισθήματα όπως θυμός ή απογοήτευση. Και όταν το ακροατήριο είναι «εκπαιδευμένο» να πιστεύει σε θαύματα.

Σύμφωνα με τον Μ. Twain, «είναι ευκολότερο να ξεγελάς τους ανθρώπους από το να τους πείσεις ότι έχουν ξεγελαστεί» ("It's easier to fool people than to convince them that they have been fooled"). Αυτό ήταν και το μεγαλύτερο μειονέκτημα του «ΝΑΙ» στο περσινό δημοψήφισμα έναντι του «ΟΧΙ». Οι άνθρωποι πιστεύουν σε περίεργα πράγματα και συχνά-πυκνά έχουν ανάγκη να ακολουθούν ακόμα και αυτόν που υποψιάζονται ότι δίνει ανέφικτες υποσχέσεις.

Όλες οι έρευνες συμφωνούν ότι στην Ελλάδα γίνονται θαύματα

Σύμφωνα με δημοσκόπηση (του ερευνητικού Ινστιτούτου του Πανεπιστημίου Μακεδονίας τον Μάιο 2015), το 45,5% των Ελλήνων εκτιμά θετικά τη θεραπευτική αξία των λειψάνων της Αγίας Βαρβάρας για τον καρκίνο (μόνο 33,5% δεν συμφωνούν). Σύμφωνα με άλλη έρευνα (της Κάπα Research - Βήμα 12/4/2015), το 62,5% των Ελλήνων πιστεύει στο μάτι και το 41,4% στα θαύματα. Όλοι αυτοί ψηφίζουν, πιθανώς πιο φανατικά από όσους δεν πιστεύουν στα θαύματα. Καμία εντύπωση που σε έρευνα το 2014 του πανεπιστημίου Μακεδονίας βρέθηκε ότι το 75,25% των Ελλήνων πίστευε ότι η κρίση της ελληνικής οικονομίας ήταν προσχεδιασμένη από διάφορα εξωθεσμικά κέντρα. Ούτε ότι ο πιο δημοφιλής ξένος πολιτικός είναι ο Πούτιν με 74% (Public Issue Ιούνιος 2016).

Ο Στέφανος Τραχανάς, πρόεδρος της εκδοτικής επιτροπής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, τρομάζοντας με όσα πιστεύει η πλειοψηφία αναφέρει: «Υπάρχει ένα μικρό στρώμα στο πάνω μέρος της κοινωνίας που σκέφτεται σχετικά ορθολογικά, ενώ από κάτω είναι ένα βαθύ ποτάμι που δεν έχουμε επίγνωση της αθέατης πλευράς και της απήχησης που έχει. Υπάρχει ένας παράλληλος κόσμος νοοτροπιών, θεωριών συνωμοσίας, πεποιθήσεων ανορθολογικών, που τρομάζεις όταν το συνειδητοποιείς», (Καθημερινή 2/10/2016).

Δηλητηριώδη θαύματα συμβαίνουν και αλλού (αλλά υπάρχουν αντίδοτα)

Ο ανορθολογισμός δεν έχει πατρίδα και ούτε (και σε αυτό το θέμα) υπάρχει καμία ελληνική ιδιαιτερότητα. Ο Γούντι Άλεν επικαλείται τακτικά τον κόσμο της απάτης των ψευδαισθήσεων. Στη «Μαγεία στο Σεληνόφως» ένας σνομπ Βρετανός ταχυδακτυλουργός (Κόλιν Φερθ) αναλαμβάνει να ξεσκεπάσει μια νεαρή Αμερικανίδα (Έμμα Στόουν), η οποία έχει εντυπωσιάσει ως μέντιουμ μια πλούσια οικογένεια στη Νότια Γαλλία. Όμως η αποκάλυψη της απάτης αποδεικνύεται πολύ δυσκολότερη απ' ό,τι είχε φανταστεί αρχικά. Μάλιστα ο ρεαλιστής και άθρησκος ταχυδακτυλουργός που εξηγούσε τα πάντα με γνώμονα τη λογική και την επιστήμη, πέφτει θύμα -μέσα από έναν αταίριαστο έρωτα- όσων πολεμούσε όλη του τη ζωή και συνειδητοποιεί ότι χρειάζεται και λίγη μαγεία στην ανιαρή πραγματικότητα της ζωής. Το τέλμα στο οποίο έχουμε περιπέσει δεν είναι κυρίως οικονομικό αλλά πρόβλημα θεσμών. Ούτε οι Έλληνες είναι περισσότερο δεισιδαιμονικοί από άλλους λαούς.

Οι ιστορικοί μύθοι είναι άλλο κεφάλαιο καθώς καλύπτουν μειονεξίες. Η διαφορά της Ελλάδας με άλλες χώρες είναι ότι οι ηγεσίες τους φρόντισαν να προστατεύσουν τους θεσμούς απομονώνοντας βλαβερές επιδράσεις. Χώρισαν το κράτος από την Εκκλησία, κατοχύρωσαν την ελευθερία πανεπιστημίων και επιστημόνων στην πραγματική έρευνα χωρίς απομόνωση από την οικονομία, την επιβίωση ΜΜΕ χωρίς χειραγώγηση και δημοσιογράφων χωρίς (αυτο)λογοκρισία. Διαφύλαξαν και το ευαίσθητο πολίτευμα της δημοκρατίας από την αυθαιρεσία της εκτελεστικής εξουσίας αλλά και από την τυραννία της πλειοψηφίας με ό,τι ανορθολογικό μπορεί να έχει στο κεφάλι της.

Από τον ανορθολογισμό στην ψήφο

Υπάρχει σχέση ανορθολογισμού και ανόδου πολιτικών κλόουν όπως ο Τραμπ. Ακόμα και τα σύγχρονα μέσα που καταγράφουν τα πάντα δεν μπορούν να πείσουν εκατομμύρια ψηφοφόρους ότι είπε αυτά που έχουν αποτυπωθεί με ήχο και εικόνα. Απαραίτητη προϋπόθεση των πολιτικών απατεώνων είναι η απόρριψη των ειδικών. Τα ψέματα των λαϊκιστών λέγονται για να ενισχύσουν πάθη και προκαταλήψεις και δεν διαψεύδονται με στοιχεία.

Ο Φάρατζ στην καμπάνια του Brexit αποτύπωσε με το πιο γλαφυρό τρόπο τη δύναμη των λαϊκιστών. Στην ερώτηση γιατί ξανάρχισε το κάπνισμα, απάντησε ότι «νομίζω ότι οι γιατροί έχουν λάθος εικόνα για το κάπνισμα». Όσοι πιστεύουν ότι αποδομούν την κυβέρνηση και τον πρωθυπουργό με τις συγκρίσεις του πριν και του σήμερα, τρέχουν σαν τα ποντίκια στον τροχό. Δυστυχώς δεν μπορείς να νικήσεις το συναίσθημα του λαϊκισμού με λογικά επιχειρήματα. Το αποδεικνύουν τόσες και τόσες κυρίαρχες ψευδαισθήσεις.

Μήπως η σωτηρία θα έρθει από τους Έλληνες που μεταναστεύουν;

Μερικοί πιστεύουν ότι οι νέοι και μορφωμένοι Έλληνες που φεύγουν κατά χιλιάδες στο εξωτερικό είναι η ελπίδα σωτηρίας μας στο μέλλον, καθώς θα μείνουν αμόλυντοι από όσα κυριαρχούν εδώ. Ο Α. Παπαχελάς πιστεύει ότι η αναγέννηση θα έλθει από το εξωτερικό (Καθημερινή 18/9/16). Χωρίς να μπορώ να είμαι σίγουρος, πιστεύω ότι πρόκειται για μία αυταπάτη απελπισίας. Όσοι -και αν- επιστρέψουν, θα αντιμετωπίσουν μία εδραιωμένη κατάσταση στον κάθε τομέα όπου θα επαναπατριστούν. Η καθεστηκυία τάξη δεν θα αλλάξει χωρίς μάχες, που όμως πάντα είναι άνισες για τον επιτιθέμενο.

Οι επιτυχίες των Ελλήνων στο εξωτερικό δεν αποτελούν ασφαλές κριτήριο ώστε να προεξοφλούμε εγχώριες ευεργετικές ανατροπές. Όσοι Έλληνες πήγαν στο εξωτερικό εκμεταλλεύτηκαν διαμορφωμένες δομές προηγμένων κρατών και λειτούργησαν (επιχειρηματικά ή επιστημονικά) μέσω αυτών. Είναι άλλο να λειτουργείς σε ένα πλαίσιο που κάποιοι ξένοι δημιούργησαν (ή και να το βελτιώνεις) και άλλο να ανατρέπεις τα κακώς κείμενα και να συγκρούεσαι με όσους τα υπερασπίζονται. Παρά την κρίση και τη συνειδητοποίηση που φέρνει (έως ένα βαθμό), συνεχίζουμε για χρόνια αποτυγχάνοντας να διορθώσουμε αυτονόητα (οι ξένοι τα ονομάζουν προαπαιτούμενα).

Ας αφήσουμε μερικά κεριά αναμμένα

Δεν αμφιβάλλω ότι οι νέοι μας που φεύγουν είναι μία χρήσιμη μάζα για να βοηθήσει σε θετικές αλλαγές. Θα πρέπει όμως να συμμαχήσει με όσους μείνουν πίσω. Υπάρχουν και κάποιοι που μάχονται τον ανορθολογισμό. Σαν θετικό παράδειγμα (ένα από τα πολλά που -ευτυχώς- υπάρχουν) θα αναφέρω κάποιους συμπολίτες μας που πολεμούν σαν από θαύμα τα θαύματα και τις ψευδαισθήσεις και μας προσφέρουν εξαιρετικά βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης όπως οι εκδόσεις ΚΑΤΟΠΤΡΟ, οι εκδόσεις ΤΡΑΥΛΟΣ ή η εξαίρεση των Πανεπιστημιακών εκδόσεων Κρήτης.

Αποτελούν μία όαση σε μία χώρα έρημη από βιβλιοπωλεία, στην οποία διαβάζουν λίγοι ενώ πολλοί πιστεύουν τέρατα. Αν δεν διατηρήσουν τη φλόγα αναμμένη κάποιοι εδώ, δεν θα βρεθεί τίποτα στο μέλλον να φωτίσει όσους επιστρέψουν.

* Ο Κώστας Μαρκάζος είναι οικονομολόγος.