Η λογοκλοπή και οι «από μηχανής» λύσεις

Στη σημερινή εποχή, όπου η δημοσιογραφία δοκιμάζεται από την πρόκληση της υπερπαραγωγής για να καλυφθεί όλο και μεγαλύτερος χώρος στις άπειρες διανομές περιεχομένου, η κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας αποτελεί καθημερινή πρακτική σε πολλά Μέσα.

Αυτού του τύπου οι πρακτικές ευνοήθηκαν από το web, όταν τα Μέσα μπορούσαν να προσεγγίσουν πρωτότυπο υλικό από πηγές και μάλιστα σε συμβατή μορφή λόγω της τεχνολογίας.

Η δημοσιογραφία της λογοκλοπής χρησιμοποιεί μέρη ή το σύνολο έργου τρίτων, τα οποία μετά την ενσωμάτωσή τους σε ένα περιεχόμενο ενδύονται μια αυθεντικότητα στη δημιουργία ύλης από το Μέσο που το δημοσιεύει.

Η παραγωγή τμήματος κειμένου, ρεπορτάζ, φωτογραφίας, ήχου και βίντεο έχει αυξηθεί με γεωμετρικό ρυθμό, προκειμένου να καλύψει τις αυξημένες ανάγκες των διαφόρων Μέσων και διανομών που πολλαπλασιάζονται μέρα τη μέρα.

Πρόκειται για μια κατάσταση που ο βασικός αλγόριθμος έχει την τάση να πιέζει για όλο και περισσότερο περιεχόμενο, σε όλο και περισσότερο χώρο.

Ο δημοσιογράφος παράγει αναγκαστικά περισσότερο για να ταΐζει την οθόνη είτε της τηλεόρασης, είτε του υπολογιστή. Τα Μέσα έχουν την ανάγκη να αντιμετωπίσουν τον ανταγωνισμό και οι εκδοτικοί όμιλοι, επικαλούμενοι το αίτημα του κοινού, επιχειρούν να ικανοποιήσουν πολλές συνθήκες ταυτόχρονα. Από τη μια πλευρά, να δεσμεύσουν κοινό σε μια αυξημένη ροή πληροφοριών και από την άλλη, να προσελκύσουν διαφήμιση κεφαλαιοποιώντας την ικανοποίηση του κοινού.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, έρχεται η Πολιτεία να βάλει κάποιους κανόνες. Το Μητρώο ενημερωτικών news sites είναι ένα πρώτο σημαντικό βήμα σε αυτή την κατεύθυνση να υπάρξει κανονιστικό πλαίσιο, για να σταματήσει ο αθέμιτος ανταγωνισμός και να προστατευτούν κεφάλαια και θέσεις εργασίας.

Το μέγα ζητούμενο δεν είναι η κρατική διαφήμιση, ούτε η πρόσβαση των ιδιωτικών web based Μέσων σε Αρχεία, αλλά οι αντικειμενικές προδιαγραφές για τον ορισμό ενός online medium. Ωστόσο, η κρατική πρωτοβουλία δεν τολμά ιδιαιτέρως να αλλάξει το οικοσύστημα, ενώ τα περί θεραπείας της λογοκλοπής μέσα από ένα δημόσιο app μάλλον δεν αντέχει ως κεντρικό κίνητρο. Για παράδειγμα, εάν εντοπίσει το application τη λογοκλοπή, θα ορίσει και τις ποινές εκπροσωπώντας το ιδιωτικό πνευματικό κεφάλαιο; Σαφώς, κάτι παραπάνω θα ξέρουν στα δυτικά newmedia, που ορίζουν στους όρους χρήσης των ιστοτόπων τους το πόσο κοστίζει στον λογοκλόπο η κακή χρήση της ύλης τους...

Οι τρεις μορφές της αμαρτίας

Ο όρος λογοκλοπή (plagiarism-1601 Ben Jonson) χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει την οικειοποίηση, δηλαδή τη χρήση ή την παράφραση του λόγου και της σκέψης ενός άλλου πνευματικού δημιουργού, χωρίς την έγκριση του δεύτερου ή και την αναφορά της πηγής.

Ο Βρετανός δημοσιογράφος Νικ Ντέιβις στο βιβλίο του Flat Earth News (2008) ανέφερε ότι το 80% του περιεχομένου στον βρετανικό Τύπο δεν ήταν πρωτογενής δημοσιογραφική ύλη καθώς προερχόταν από Δελτία Τύπου, Πρακτορεία και άλλες πηγές. Μάλιστα εισήγαγε τον όρο churnalizm, που σήμαινε ακριβώς αυτή τη δημοσιογραφική πρακτική.

Στο πλαίσιο της κλοπής πνευματικής ιδιοκτησίας συναντάται και η παράφραση όταν ο σκοπός είναι να κρύψει ο λογοκλόπος την πράξη του. Η ανασύνταξη όμως στοχεύει στο να αλλοιώσει ουσιαστικά τα αποδεικτικά στοιχεία που τεκμηριώνουν ότι χωρίς δικό του ρεπορτάζ, οικειοποιείται την πνευματική εργασία συναδέλφου του.

Στον κόσμο και στην Ελλάδα

Εσχάτως, οι εκδότες, στην Ευρώπη κυρίως, αντιδρούν έντονα στη λειτουργία των μηχανών αναζήτησης και των social media που εμφανίζονται να συνδέουν την αναδιανομή περιεχομένου από τις ίδιες με την εμπορική τους αξιοποίηση. Οι περιπτώσεις είναι πολλές αλλά ξεχωρίζουν αυτές των google και facebook. Ενώ δεν συνδέεται άμεσα η μελέτη περίπτωσης με τη λογοκλοπή, εντούτοις, οι παραπάνω αλγόριθμοι χρηματοποιούν προς όφελός τους το περιεχόμενο που παράγουν οι publishers και συνεπώς αξιοποιούν οικονομικά μια ξένη πνευματική ιδιοκτησία.

Στις ΗΠΑ είναι πολύ μεγάλος ο αριθμός περιπτώσεων λογοκλοπής και μάλιστα από μεγάλα Μέσα και πολύ γνωστούς δημοσιογράφους, που έχτισαν την καριέρα τους με τη χρήση πνευματικού έργου άλλων δημιουργών.

Στην Ελλάδα, αντιστοίχως το φαινόμενο έχει λάβει εκρηκτικές διαστάσεις τα τελευταία χρόνια, χωρίς ωστόσο να έχει αντιμετωπιστεί, αν και οι αφορμές είναι πάρα πολλές. Συχνά πάντως τα σωματεία των δημοσιογράφων ασχολούνται με καταγγελίες αυτού του τύπου, ενώ και τα Μέσα συχνότερα από ό,τι στο παρελθόν προσφεύγουν εναντίον των ανταγωνιστών τους για αυτές τις αθέμιτες πρακτικές.

Η βασικότερη προβληματική στην Ελλάδα έχει τρεις διαστάσεις: 1) Τη χρήση χωρίς συνδρομή των υπηρεσιών ενημέρωσης από το ΑΠΕ, 2) τη χρήση περιεχομένου από το web και 3) την αναπαραγωγή Δελτίων Τύπου ή μέρους αυτών.

Ειδικότερα:

1) Πολλά Μέσα ενώ δεν είναι συνδρομητές του ΑΠΕ δημοσιεύουν ειδήσεις του Πρακτορείου αποκρύπτοντας ακόμη και την πηγή.

2) Τα Μέσα που διανέμονται κυρίως στο διαδίκτυο χρησιμοποιούν συχνά φωτογραφίες και κείμενα από άλλα Μέσα ή από τους συναθροιστές (aggregators) και τα αποτελέσματα στις μηχανές αναζήτησης (SERPs).

3) Γενικευμένη είναι και η χρήση αποσπασμάτων ή και του συνόλου του κειμένου Δελτίων Τύπου, υπό την κάλυψη μιας παράφρασης.

Τα φαινόμενα αυτά, μολονότι εξηγούνται εν μέρει από την πίεση αύξησης της παραγωγικότητας των δημοσιογράφων, δυστυχώς είναι ανεκτά από το οικοσύστημα της επικοινωνίας ως εργασιακή πρακτική.

Εκλαμβάνονται μάλιστα από το κοινό, λόγω της τεχνικής της επανάληψης, ως τεκμηριωτικά της εγκυρότητας.

Ωστόσο, όχι μόνον το πρόβλημα έχει άμεσες επιπτώσεις στην ποιότητα της ενημέρωσης αλλά και μεταλλάσσει τις εργασιακές σχέσεις των δημοσιογράφων, οι οποίοι δέχονται πιέσεις να υιοθετήσουν αυτές τις κακές πρακτικές και οδηγίες από τους υπευθύνους στις αίθουσες σύνταξης, για να αυξήσουν την παραγωγικότητά τους.

Υπολογίζεται ότι, ανά μονάδα, στον ιδιωτικό Τύπο, ο δημοσιογράφος έχει κάθε 20 λεπτά την υποχρέωση να κάνει μία ανάρτηση στο web. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει αντικειμενική εξήγηση για το πώς ερευνά, συντάσσει και αναρτά 30 με 40 ειδήσεις την ημέρα.

Τι συνιστά λογοκλοπή (www.plagiarism.org)

• Χρήση της δουλειάς κάποιου άλλου, ως πνευματική εργασία του συντάκτη

• Αντιγραφή λέξεων ή ιδεών τρίτων, χωρίς να δοθεί συγκατάθεση

• Παράληψη να τεθεί σε εισαγωγικά ένα απόσπασμα

• Επιτηδευμένα λαθεμένες αναφορές και πληροφορίες σχετικά με την προέλευση του περιεχομένου

• Η παράφραση ή η αλλαγή της δομής σύνταξης χωρίς συγκατάθεση του αρχικού δημιουργού

• Υπερβολική χρήση μέρους έργου άλλου πνευματικού δημιουργού, ακόμη και αν έχει δοθεί συγκατάθεση ή γίνεται ορθή αναφορά πηγής.

Στους Κώδικες ηθικής και δεοντολογίας, παντού στον κόσμο, η λογοκλοπή αποτελεί ένα από τα βασικότερα δημοσιογραφικά αμαρτήματα.

Η τιμωρία είναι σταθερά ασυνεπής και το μόνο που εκλαμβάνεται ως επίπτωση για τον δημοσιογράφο και το Μέσο είναι η μεγάλη αύξηση των διορθώσεων και της έκφρασης συγγνώμης από τη σύνταξη ειδήσεων.

Μπορεί να εντοπιστεί με αυτοματισμούς η λογοκλοπή;

Στο διαδίκτυο μπορεί σήμερα να βρει κανείς δεκάδες online free εφαρμογές για τη λογοκλοπή του περιεχομένου του. Το πρόβλημα όμως είναι ότι η μηχανή και ο αλγόριθμός της είναι αποδεδειγμένα ηλίθιος, χωρίς την παρέμβαση του moderator. Του εξειδικευμένου ανθρώπου που θα ερευνήσει εάν πρόκειται για κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας και σε τι βαθμό.

Ένα παράδειγμα μπορεί να πείσει τον καθένα για το παραπάνω. Εάν ένα δημοσίευμα εμφανίζεται να έχει αναπαραχθεί στο σύνολό του ή μέρος αυτού από άλλα web based ΜΜΕ, πρώτα από όλα θα πρέπει να διερευνηθεί εάν πρόκειται για επίκληση κειμένου που προκύπτει από φράση επίσημης πηγής, δελτίο Τύπου ή το ΑΠΕ. Εάν δηλαδή όλα τα δημοσιεύματα που φέρονται να σχετίζονται με αυτή την απαράδεκτη πρακτική είναι προϊόντα λογοκλοπής ή αποτέλεσμα επανάληψης αυτούσιας φράσης ή περιεχομένου από επίσημη Πηγή, Δελτίο Τύπου ή το ΑΠΕ.

Ο εξειδικευμένος δημοσιογράφος που αναλαμβάνει να εξετάσει την περίπτωση, θα ερευνήσει εάν το κοινό στοιχείο που εντόπισε η μηχανή είναι μια αυτούσια δήλωση ενός εκπροσώπου φορέα, ή η αναδημοσίευση χωρίς ανασύνταξη ενός τηλεγραφήματος ενός πρακτορείου.

Στην περίπτωση αναδημοσίευσης μέρους ή όλου ενός κειμένου δελτίου Τύπου ή τηλεγραφήματος του ΑΠΕ, προφανώς δεν αναφερόμαστε στην κλασική περίπτωση της λογοκλοπής αλλά σε αυτό που αναφερόταν από τον Νικ Ντέιβις.

Όταν όμως το αρχικό κείμενο έχει αναπαραχθεί χωρίς να εντοπίζεται καμία από τις παραπάνω «ελαφρυντικές» περιπτώσεις στην εξέταση από τη μηχανή και τον διαχειριστή των αποτελεσμάτων της, τότε σαφώς μιλάμε για κλοπή περιεχομένου και άρα κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας. Το θέμα πάντα είναι ότι ο διαχειριστής και μόνον είναι σε θέση να αποφανθεί εάν εμπίπτει στην περίπτωση της λογοκλοπής ακόμη και η ανασύνταξη ενός κειμένου από άλλο Μέσο, καθώς συχνά συναντά κανείς και αυτή την κεκαλυμμένη λογοκλοπή.

Ποιος έχει την ευθύνη για την αντιμετώπιση του φαινομένου;

Σε όλες τις οργανωμένες δυτικές κοινωνίες υπάρχουν νόμοι πλαίσια για τα πνευματικά δικαιώματα. Από το σημείο αυτό και μετά, οι ενδιαφερόμενοι (συνήθως εταιρείες διαχείρισης πνευματικών δικαιωμάτων) οργανώνουν την προστασία της πνευματικής τους ιδιοκτησίας. Εντοπίζουν την κλοπή και εκκινούν τις νομικές διαδικασίες.

Εκείνο που δεν υπάρχει είναι να ασχολείται η Πολιτεία ή άλλη υπέρτατη Δημόσια Αρχή με εφαρμογές και αυτοματισμούς για τους ευνόητους λόγους. Δεν είναι ευθύνη τους και κυρίως δεν μπορεί να επιδιώκουν να διαθέσουν δημόσιους πόρους για να εντοπίσουν τη λογοκλοπή (γενικώς τη χρήση υλικού που συνδέεται με πνευματική ιδιοκτησία), για να ωφελήσουν ιδιωτικές εταιρείες...

Αυτό, μέσες άκρες, μπορεί να συμβαίνει στις σκοτεινές διηπειρωτικές συμφωνίες εμπορίου, όπου το πνευματικό κεφάλαιο και η πατέντα αποκτούν αυστηρά θεσμικά πλαίσια έναντι οποιασδήποτε και σε οποιοδήποτε βαθμό απαλλοτρίωσής τους. Στις συμφωνίες αυτές όμως, δεν αναφέρεται ότι η TTIP ή η TPP θα δημιουργήσουν εφαρμογή που θα εντοπίζει την «παρανομία», διότι αυτό θα ήταν κάτι εντελώς ακραίο να ειπωθεί. Άλλωστε, οι αυτοκρατορίες που επέβαλαν αυτές τις συμφωνίες δεν έχουν ανάγκη από το να διαφημίζουν ότι διαθέτουν (που διαθέτουν!) τέτοια εργαλεία.

Σε κάθε περίπτωση, είναι αναγκαίο και θεμιτό να γίνει χρήση των σύγχρονων εφαρμογών από όποιον έχει συμφέρον για να το προστατεύσει. Αυτό όμως είναι στοιχείο της έννοιας της αυτορρύθμισης μιας αγοράς. Όταν όλοι σέβονται και προστατεύουν τα δικαιώματά τους (είτε ενεργώντας συλλογικά, είτε ατομικά), τότε έχουν ανάγκη από έναν νόμο πλαίσιο που θα μεταρρυθμίζει τη λειτουργία στις αγορές πνευματικού κεφαλαίου. Παράδειγμα ακριβές είναι τα αυστηρά δεσμευτικά πλαίσια για την ανάπτυξη ενός startup, που συνιστούν διμερείς συμφωνίες με πολύ αυστηρές ρήτρες.

Το πεδίο αναφορών τους ξεκινά από μια δήλωση σε συμβολαιογράφο και καταλήγει στα δικαστήρια. Φαντάζεται κανείς να ελέγχει μια Πολιτεία το ενδεχόμενο κλοπής μιας επιχειρηματικής ιδέας; Στην περίπτωση των Μέσων Ενημέρωσης, ειδικότερα, θα πρέπει πρωτίστως να εξυγιανθεί από την Πολιτεία το εργασιακό καθεστώς και να οριστεί με την υπογραφή του συντάκτη ένας πρώτος βαθμός πνευματικού κεφαλαίου και στη συνέχεια να αφεθεί στο Μέσο να διώξει νομικά τη λογοκλοπή.

*Συγγραφέας του βιβλίου «Πρότυπα Ποιότητας στα ΜΜΕ - Έχουν νόημα;», Εκδόσεις ΤΑΞΙΔΕΥΤΗΣ, Μaster στην Ποιοτική Δημοσιογραφία και τις Νέες Τεχνολογίες και ειδίκευση στους Κώδικες Δεοντολογίας και τα Συστήματα Διασφάλισης Ποιότητας στα Media. Web Content Manager στην ΕΡΤ.