Η κάθε χώρα έχει τον λαϊκισμό που της αξίζει!

Με αφορμή την αντιπαράθεση για την συγκέντρωση #παραιτηθείτε (που σε μεγάλο βαθμό είναι τεχνητή και χωρίς ουσία), αξίζει να δούμε με ποιο τρόπο γίνεται ο πολιτικός διάλογος στην Ελλάδα της κρίσης.

# Παραιτηθείτε - Αγανάκτηση για τους σωστούς λόγους;

Υπάρχει και μία κατηγορία ανθρώπων που θα ήθελε να φωνάξει εναντίον της σημερινής κυβέρνησης αλλά όχι έτσι. (Δύο από τις σοβαρές δημόσιες παρεμβάσεις ήταν τα άρθρα του Χαρίδημου Τσούκα «Παραιτηθείτε»: Το μάθημα δημοκρατίας που ακόμα δε μάθαμε!» (HuffingtonPost.gr-13/6/16) όπου αναφέρει ότι το σύνθημα «παραιτηθείτε» και η αντίστοιχη πολιτική συγκέντρωση που πραγματοποιήθηκε εχθές στο Σύνταγμα «δείχνει τον πυρήνα της ελλαδικής δυσανεξίας - τη μη αποδοχή κοινώς αποδεκτών κανόνων» και του Γ. Παγουλάτου «Το δικαίωμα στο θυμό» (Καθημερινή-12/6/16) όπου δηλώνει «αντιδρώ με δυσπεψία στο αντικυβερνητικό σύνθημα «Φύγετε» (#fygete).

Τι θα πει «Φύγετε» σε μια Δημοκρατία όπου οι εκλογές (και όχι οι διαδηλώσεις των οργισμένων μαζών) είναι αυτό που καθορίζει πότε έρχεται και πότε φεύγει μια κυβέρνηση;») Εκτός από όσους σκέφτηκαν ανάλογα, θεωρώ ότι ακόμα και όσοι συμμετείχαν στην συγκέντρωση (και διαθέτουν ένα βαθμό σοβαρότητας) έμειναν με μία γεύση αμφιβολίας.

Είναι επιβεβαιωμένο πλέον από την συγκριτική ανάλυση της αντιμετώπισης του δικού μας μνημονιακού Γολγοθά και των άλλων κρατών που είχαν την ίδια ακριβώς αντιμετώπιση (Κύπρος, Ιρλανδία, Πορτογαλία) ότι ο καθοριστικός παράγοντας αποτυχίας μας ήταν η έλλειψη πολιτικής συναίνεσης.

Μετά τα Ζάππεια και τα «δεν συναινώ στο λάθος» ακολούθησαν ακόμα πιο ριζοσπαστικές αυταπάτες στη σφαίρα της φανταστικής συλλογικής πραγματικότητας όπως «σκίζω τα μνημόνια με ένα άρθρο και ένα νόμο». Όσο πιο θυμωμένοι ήμασταν με τους ξένους και τις εκάστοτε προηγούμενες κυβερνήσεις η πραγματικότητα διαμόρφωνε μία όλο και χειρότερη αφετηρία προς την κατεύθυνση του πάτου (που επιζητούμε για λύτρωση).

Μετά την άδοξη σύγκρουση με την διεθνή πραγματικότητα η σημερινή κυβέρνηση πέρασε από την ένδοξη επανάσταση στους οδυνηρούς συμβιβασμούς (με συνοδεία λυγμών) φορτώνοντας ευθύνες σε όποιο εχθρό μπορεί να κατασκευαστεί. Κάπου εκεί είμαστε σήμερα, με μισόκλειστες τράπεζες, βυθισμένοι σε μία αδιέξοδη κατάσταση, χωρίς να φαίνεται να θέλουμε να αλλάξουμε τον τρόπο σκέψης και τις μεθόδους πολιτικής αντιπαράθεσης.

Το τέρας του λαϊκισμού

Οι Έλληνες είμαστε θύματα του τέρατος του λαϊκισμού που μεγάλωσε μεταπολιτευτικά τόσο πολύ που δεν αφήνει καμία νηφάλια φωνή να ακουστεί. Το τέρας δεν αποδέχεται δύσκολες ή μακροχρόνιες λύσεις· αποδίδει άμεσα ευθύνες σε πολιτικούς και προτείνει την παραδειγματική τιμωρία τους· επειδή τα δικαστήρια αργούν (και θέλουν και αποδείξεις) οι σωματικές ποινές είναι προτιμητέες· τρέφεται με το εμπόριο πόνου του λαού που πουλιέται στις τηλεοράσεις με κομπάρσους οποιονδήποτε πολιτικό έχει δυνατή φωνή και διάθεση να τσακώνεται on camera.

Η βία είναι λύση και εκτόνωση ιδιαίτερα όταν είσαι θυμωμένος. Όταν όμως ποντάρεις από την ασφάλεια της αντιπολίτευσης στο θυμό και διαχωρίζεις τη βία σε καλή και κακή δικαιολογώντας όσους πετάνε γιαούρτια και αυγά ή γιουχάρουν για να εκμηδενίσουν αντιπάλους, τότε να είσαι προετοιμασμένος να ζαλιστείς από την σφαλιάρα που θα σου ρίξει κάποιος που θα διαφωνήσει μαζί σου και μάλιστα με δικαιολογία για την πράξη του την δική σου θεωρία.

Φυσικά ο λαϊκισμός δεν είναι εγχώριο φρούτο και ευδοκιμεί ανάλογα με το κλίμα (δηλαδή τις παραδόσεις και τους θεσμούς). Η κάθε χώρα έχει τον λαϊκισμό που της αξίζει.

Ευτυχώς που διαφωνούμε

Αν δεν διαφωνούσαμε διαρκώς, ο κόσμος δεν θα προόδευε. Πολιτική σημαίνει (εξ ορισμού) αντιπαράθεση. Υπάρχουν όμως πολλοί τρόποι για να διαφωνούμε. Είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι, όλοι ανεξαιρέτως είμαστε θύματα της πλάνης επιβεβαίωσης (confirmation bias). Ο Γουόρεν Μπάφετ εκμεταλλεύεται την πλάνη επενδυτικά ποντάροντας ότι «αυτό που οι άνθρωποι ξέρουν να κάνουν καλύτερα είναι να φιλτράρουν τις νέες πληροφορίες με τρόπο που να μη διαταράσσει το πώς βλέπουν τα πράγματα».

Το διαδίκτυο μας δίνει την δυνατότητα να προσεγγίζουμε όσους έχουν αντιλήψεις παρόμοιες με τις δικές μας. Διαβάζουμε ιστολόγια που ενισχύουν τις πεποιθήσεις μας (όσοι διαβάζεται αυτό το κείμενο δεν εξαιρείστε). Σιγά-σιγά οι απόψεις που είναι αντίθετες με τις δικές μας δεν εμφανίζονται στην οθόνη του υπολογιστή ή του κινητού μας και αυτό που ακούμε είναι ένας αντίλαλος των δικών μας πιστεύω.

Μία προσωπική εμπειρία

Όταν κατάλαβα ότι δεν ανεχόμουν αντίθετες απόψεις έψαξα τρόπους αντιμετώπισης της πλάνης επιβεβαίωσης. Έτσι επέλεξα συνειδητά να παρακολουθώ συστηματικά τους σοβαρότερους ανθρώπους με τους οποίους δεν συμφωνούσα. Αυτό δίνει την δυνατότητα να εμβαθύνει κάποιος στα δικά του επιχειρήματα και -γιατί όχι- να αλλάζει ιδέες.

Η παρενέργεια είναι ότι κάποιοι καταφέρνουν να κλονίζουν πεποιθήσεις που μπορεί να κουβαλάς για χρόνια και αρχίζεις να αμφιβάλλεις διαρκώς και για όσες διατηρείς. Είναι βαρύ τίμημα, αλλά επιθυμώ σταδιακά να βγω από την κατηγορία των ανόητων. Ο Μπέρναρντ Ράσελ έλεγε «ότι οι ανόητοι και οι φανατικοί είναι πολύ σίγουροι για τον εαυτό τους ενώ οι συνετοί έχουν αμφιβολίες».

Επτά τρόποι να διαφωνούμε

Ο Άγγλος επιστήμονας υπολογιστών Paul Graham προτείνει την κατηγοριοποίηση των διαφωνιών σε επτά κατηγορίες. Στο κατώτερο επίπεδο αυτές ξεκινούν από τις Βρισιές (name calling) που είναι η χαμηλότερη μορφή διαφωνίας αλλά και η πιο διαδεδομένη, για να καταλήξει στην ανώτερη ποιοτική μορφή που είναι η Αναίρεση του βασικού επιχειρήματος (Refuting the Central Point). Ενδιαμέσως υπάρχουν κλίμακες όπως:

• Ad Hominem που είναι μία προσωπική επίθεση στα προσόντα ή στην προσωπικότητα ή στα χαρακτηριστικά του άλλου

• η Ανταπόκριση στον τόνο (Responding to Tone) όταν η διαφωνία είναι στην έμφαση ή στον τόνο των επιχειρημάτων και όχι στην ουσία

• η Αντίθεση (Contradiction) η πρώτη βαθμίδα όπου η κριτική γίνεται στην ουσία και όχι στον αντίπαλο, αλλά χωρίς πολλές εξηγήσεις ή επιχειρήματα και συχνά απλώς με ειρωνεία

• το Αντεπιχείρημα (Counterargument) που είναι μια αντιπαράθεση με επιχειρήματα ή/και αποδείξεις. Όμως πολύ συχνά το αντεπιχείρημα είναι λίγο διαφορετικό από το επιχείρημα που προσπαθεί να καταρρίψει.

• η Αναίρεση/ανασκευή (Refutation) όταν αναφέρεται επί λέξη το επιχείρημα στο οποίο αντιτίθεται κάποιος και εκεί επικεντρώνεται το αντεπιχείρημα. Αν δεν μπορεί να βρεθεί συγκεκριμένο απόσπασμα με το οποίο να διαφωνεί κάποιος τότε μάλλον μάχεται με φανταστικούς εχθρούς ("Straw man"). Όταν -σε μία προσπάθεια σοβαροφάνειας- αναφέρονται μεν τα αποσπάσματα για τα οποία υπάρχει διαφωνία αλλά χωρίς αντίθετα επιχειρήματα τότε απλώς κατρακυλάμε σε κατώτερες περιπτώσεις διαφωνίας.

• η Αναίρεση του βασικού επιχειρήματος (Refuting the Central Point) επικεντρώνει την διαφωνία στην αναίρεση του βασικού αντίπαλου επιχειρήματος και όχι σε δευτερεύοντα θέματα αγνοώντας ακόμα και λάθους τρόπους διατύπωσης (π.χ. γραμματικά λάθη). Αναφέρονται πλήρη και χωρίς διαστρεβλώσεις τα επιχειρήματα προς κατάρριψη και ακολουθούν τεκμηριωμένοι οι λόγοι απόρριψης.

Το γράφημα παρουσιάζει σε μορφή πυραμίδας τις κλίμακες διαφωνίας ξεκινώντας με τις χειρότερες (αλλά συχνότερες) καταλήγοντας στις ποιοτικότερες (και ουσιαστικότερες) μορφές αντιπαράθεσης.

Graham, P. (2008) How to Disagree http://www.paulgraham.com/disagree.html

Σε ποια κατηγορία είσαστε;

Δεν είναι δύσκολο να διακρίνει οποιοσδήποτε από εμάς την κατηγορία μίας αντιπαράθεσης ακόμα όταν πρόκειται για προσωπικό ή οικογενειακό επίπεδο. Έχοντας εξασκηθεί από τότε που διάβασα την θεωρία σκέφτομαι πριν αρχίσω μία αντιπαράθεση π.χ. στο twitter (όταν μου δίνουν την δυνατότητα οι άλλοι και ο συναισθηματικός μου εαυτός). Προφανώς δεν μπορούν όλες οι αντιπαραθέσεις να έχουν την ανώτερη μορφή, ούτε όλες οι διαφωνίες είναι επιστημονικές. Το σπουδαιότερο μάλιστα είναι ότι καμία βαθμίδα ή τρόπος αντιπαράθεσης δεν προδικάζει τον νικητή και τον χαμένο.

Όταν το επιχείρημα είναι ότι ο Φίλης είναι πολύ χοντρός ή ότι δεν διαθέτει πτυχίο ΑΕΙ τότε ακούμε ένα επιχείρημα ad hominem. Κανονικά δεν έχει σημασία αν πήρε το πτυχίο της Νομικής, ούτε τα κιλά εμποδίζουν την εξυπνάδα. Ο υπουργός είναι πολιτικός προϊστάμενος και εκλέγεται με ψηφοφορία και δεν υποστηρίζει καμία επιστημονική θεωρία για να γίνει διδάκτωρ ούτε διορίζεται με το βαθμό πτυχίου.

Όσα επιχειρήματα διατυπώνει ο ίδιος δεν αντικρούονται ούτε καν σαν επικεφαλίδες καθώς γίνεται προσπάθεια να ακυρωθεί αυτός που τα διατυπώνει. Αντιστοίχως όταν ο Φίλης λέει ότι όσοι διαδηλώνουν εναντίον της κυβέρνησης πιθανόν να μάχονται το Σύνταγμα, έχουμε πάλι ένα επιχείρημα ad hominem όχι για την ουσία της διαδήλωσης αλλά χαρακτηρίζοντας τους συμμετέχοντες αντιδημοκρατικούς.

Σκεφτείτε πριν πληκτρολογήσετε (και πριν ψηφίσετε)

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με την αμεσότητα και τις τεράστιες τεχνολογικές δυνατότητες με οπλοστάσιο βίντεο ή επεξεργασμένες εικόνες, έχουν πολλαπλασιάσει τη συχνότητα των επιθέσεων κατώτερης βαθμίδας αντιπαράθεσης.

Όπως αναφέρει και ο σκιτσογράφος Αρκάς «είναι εκπληκτικό πόση ευφυΐα χρειάστηκε για να εξελιχθεί τόσο η τεχνολογία, ώστε να μπορεί ο κάθε ηλίθιος να έχει φωνή στο internet». Πριν ειρωνευθείτε κάποιον στο facebook και όταν σηκώνεται μία φωτογραφία στο instagram που έχει κάνει αγνώριστο μέσω photoshop όποιον αντιπαθείτε σκεφτείτε σε ποια κατηγορία αντιπαράθεσης κινήστε. Και ας αποφεύγουμε να ψηφίζουμε όσους δεν ανεβαίνουν ούτε μια-δύο βαθμίδες από την βάση της κλίμακας.

*Ο Κώστας Μαρκάζος είναι οικονομολόγος