Τις καταλυτικές αλλαγές που προκάλεσε η (εν εξελίξει) πανδημία επισημαίνει ο κ. Γιάννης Τούντας, Ομότιμος Καθηγητής Ιατρικής ΕΚΠΑ και Διευθυντής του Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής. Ακόμα εξηγεί τις αιτίες που… δεν έφεραν το τέλος των επιδημιών και σκιαγραφεί τις νέες κατευθύνσεις και τα νέα πλαίσια στις πολιτικές υγείας ανά τον κόσμο.
Τι άλλαξε η πανδημία στη ζωή μας, τόσο σε επίπεδο κοινωνιών όσο και σε επίπεδο κυβερνήσεων, αρχών, επιστήμης κ.λπ.;
Η πρωτόγνωρη για την εποχή μας δραματική εμπειρία της πανδημίας επέφερε σημαντικές αλλαγές σε πολλές πτυχές της ανθρώπινης δραστηριότητας. Πρώτα απ’ όλα, οι άνθρωποι, κυρίως στις αναπτυγμένες χώρες, συνειδητοποίησαν σε μεγάλο βαθμό πόσο ευάλωτη είναι η υγεία σε απρόσμενες απειλές. Συνειδητοποίησαν, ακόμα, τη σημασία της υπεύθυνης συμπεριφοράς του καθένα στην προστασία της υγείας όλων, αλλά και την αξία της συλλογικής και αλληλέγγυας στάσης.
Στις αντιλήψεις τόσο των πολιτών όσο και της πολιτείας, ενισχύθηκε η αναγκαιότητα ενός αποτελεσματικού δημόσιου συστήματος υπηρεσιών υγείας και συνακόλουθα η ανάγκη για ενίσχυσή τους σε ανθρώπινους και υλικούς πόρους. Κυρίως, όμως, έγινε αντιληπτή η ανάγκη άσκησης ευρύτερων πολιτικών υγείας σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.
Σημαντικές αλλαγές επήλθαν και στην εργασία με την καθιέρωση της τηλεργασίας, καθώς και στην εκπαίδευση με την τηλεκπαίδευση. Οι αλλαγές αυτές θα συνεχίσουν να υφίστανται, έστω σε μικρότερο βαθμό και μετά το πέρας της πανδημίας, προς όφελος της ποιότητας της καθημερινής ζωής.
Σε ό,τι αφορά την επιστήμη, ο παγκόσμιος ερευνητικός οργασμός που πυροδότησε η πανδημία, οδήγησε σε εντυπωσιακά επιτεύγματα στα εμβόλια, στα φάρμακα, στα διαγνωστικά τεστ αλλά και στα συστήματα επιτήρησης, επαγρύπνησης, καταγραφής και ενημέρωσης. Τα επιτεύγματα αυτά άνοιξαν τον δρόμο για ακόμα πιο αποτελεσματικά εφόδια στην αντιμετώπιση όχι μόνο των επιδημιών αλλά και άλλων νοσημάτων.
Σημείο διαγνωστικού ελέγχου για την Covid-19 στη Λάρισα (Οκτώβριος 2020). Με την εμπειρία της πανδημίας, έγινε σαφές ότι εκτός από την ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας, τα κράτη θα χρειαστεί να θέσουν τον τομέα της δημόσιας υγείας στις άμεσες προτεραιότητες της ασκούμενης εθνικής πολιτικής και των δημόσιων δαπανών.
Πόσο βάσιμη κρίνετε την εκτίμηση ότι ο κόσμος θα αντιμετωπίζει συχνότερα τέτοια προβλήματα;
Κατά τη δεκαετία του 1970, οι εκτιμήσεις της μεταπολεμικής περιόδου για την εξάλειψη των επιδημιών διαψεύστηκαν. Από το 1975 έως το 2020 είχαν καταγραφεί περισσότερες από 30 επιδημίες, ως επί το πλείστον ιογενούς αιτιολογίας, όπως Embola, AIDS, MERS, SARS κ.ά., με αποκορύφωση την πανδημία του Covid-19. Βρισκόμαστε πλέον σε μια εποχή νέας νοσηρότητας, που οι ιστορικοί της ιατρικής αποκαλούν «εποχή των αναδυόμενων επιδημιών». Σχεδόν όλες οι νέες επιδημίες προέρχονταν από τα ζώα.
Τα κύρια αίτια γι’ αυτό το φαινόμενο εντοπίζονται στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, η Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών και η Παγκόσμια Οργάνωση για την Υγεία των Ζώων, σε κοινή τους διακήρυξη πριν από λίγα χρόνια, είχαν εντοπίσει τέσσερις βασικές αιτίες για την ανάδυση και τη διάδοση των νέων επιδημιών: το εμπόριο εξωτικών ειδών, τη βρώση άγριων ζώων, τις συνθήκες εκτροφής των ζώων και, κυρίως, την αυξανόμενη ζήτηση παγκοσμίως για ζωική πρωτεΐνη.
Όμως, εκτός από τη διαταραχή της διατροφικής αλυσίδας, και σε συνάρτηση με αυτή, σημαντική συμβολή στην αύξηση των επιδημιών έχουν η καταστροφή της βιοποικιλότητας, η αλλοίωση των οικοσυστημάτων, η κλιματική αλλαγή, η εντατικοποίηση της γεωργίας, η αστικοποίηση, καθώς και η ραγδαία αύξηση των διεθνών ταξιδιών και του εμπορίου στο πλαίσιο της εντεινόμενης παγκοσμιοποίησης.
Με βάση αυτά, σε ποια στρατηγική θα πρέπει να στραφούν κυβερνήσεις και διακρατικές αρχές;
Τα συστήματα υγείας περιλαμβάνουν δύο βασικούς τομείς: τον τομέα των υπηρεσιών υγείας, όπως είναι τα νοσοκομεία, τα κέντρα υγείας, τα ιατρεία, κ.ά. του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα, τα οποία συναποτελούν το σύστημα υπηρεσιών υγείας, όπως είναι το ΕΣΥ στη χώρα μας, και τον τομέα της δημόσιας υγείας, ο οποίος περιλαμβάνει την πρόληψη της αρρώστιας, την προστασία της υγείας και την προαγωγή Υγείας.
H δραματική εμπειρία της πανδημίας καθιστά τις πολιτικές δημόσιας υγείας άμεσης προτεραιότητας, διότι οι επιδημίες καταπολεμώνται πρωτίστως στην κοινότητα και όχι στα νοσοκομεία. Η υγεία του καθένα θα εξαρτάται όλο και περισσότερο από την παγκόσμια υγεία (Global Health, όπως έχει ονομαστεί διεθνώς).
Για τον σκοπό αυτό, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας διακήρυξε πρόσφατα τη στρατηγική της Ενιαίας Υγείας (One Health), η οποία αποτελεί μια συνεργατική, πολυτομεακή και διεπιστημονική προσέγγιση - που αναγνωρίζει τη διασύνδεση μεταξύ ανθρώπων, ζώων, φυτών και του κοινού τους περιβάλλοντος για την αντιμετώπιση των ζωονόσων.
Ωστόσο, το εύρος της Ενιαίας Υγείας είναι σαφώς μεγαλύτερο και μπορεί να περιλαμβάνει και άλλους κλάδους, τομείς και θέματα, όπως είναι η περιβαλλοντική υγεία και η υγεία των οικοσυστημάτων, η οικολογία, η άγρια ζωή, η χρήση της γης, η βιοποικιλότητα, τα νοσήματα που μεταδίδονται με ξενιστές, ενώ ακόμη και τα πεδία των χρόνιων ασθενειών, της ψυχικής υγείας, της επαγγελματικής υγιεινής και των μη μεταδοτικών ασθενειών, μπορούν να επωφεληθούν από την προσέγγιση της Ενιαίας Υγείας. Πάνω απ’ όλα, όμως, η στρατηγική της Ενιαίας Υγείας είναι το ποιο ισχυρό όπλο που διαθέτουμε στη μάχη κατά των αναδυόμενων επιδημιών.
Για να γίνουν όλα αυτά, εκτός από την ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας, θα χρειαστεί τα κράτη να θέσουν τον τομέα της δημόσιας υγείας στις άμεσες προτεραιότητες της ασκούμενης εθνικής πολιτικής και των δημόσιων δαπανών, δημιουργώντας νέους θεσμούς και νέες υπηρεσίες και διαμορφώνοντας νέες σχέσεις συνέργειας της δημόσιας υγείας με τα συστήματα υπηρεσιών υγείας, στα οποία θα υπάρξουν επίσης σημαντικές αλλαγές.