Σε ένα κράτος, όποιο πολίτευμα κι αν έχει, η τήρηση των νόμων εξασφαλίζεται μέσα από το μονοπώλιο της βίας, που απολαμβάνει ο κρατικός μηχανισμός, έναντι οποιουδήποτε τρίτου, προκειμένου να επιβάλλει όταν και όπου χρειάζεται, τις επιπτώσεις των νομικών παραβάσεων. Όταν το μονοπώλιο αυτό χαθεί (όπως συμβαίνει π.χ. σε μια ένοπλη εξέγερση ή επανάσταση), για ένα διάστημα είναι βέβαιο ότι θα επικρατήσει χάος και αναρχία.
Αυτός είναι και ο λόγος που στο διεθνές σκηνικό επικρατεί πολύ συχνά το δίκαιο του ισχυρότερου και όχι των συμβάσεων. Δεν υπάρχει ένας υπερεθνικός οργανισμός που να έχει τη δύναμη να επιβάλλει τους διεθνείς κανόνες, καθώς οι μεγάλες δυνάμεις έχουν από καταβολής του ΟΗΕ δικαίωμα «βέτο» υπέρ των εκάστοτε συμφερόντων τους, στο πιο σημαντικό όργανό του, το Συμβούλιο Ασφαλείας.
Επί δεκαετίες, το κενό αυτό καλυπτόταν, τουλάχιστον όποτε αυτό εξυπηρετούσε σημαντικά συμφέροντα των ΗΠΑ και της Δύσης, μέσα από έναν ευφημισμό. Τη «διεθνή τάξη στηριγμένη σε κανόνες» (rules based international order).
Η ονομασία είναι επίτηδες ασαφής. Διότι δεν αφορά ακριβώς το διεθνές δίκαιο, όπως το γνωρίζουμε. Δεν υπήρχε για παράδειγμα κάποια διάταξη στο καταστατικό του ΟΗΕ, ή μια απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του Οργανισμού, που να επιτρέπει την εισβολή στο Ιράκ ή τον βομβαρδισμό της Σερβίας στην Ευρώπη.
Είναι χαρακτηριστικό επίσης ότι οι ίδιες οι ΗΠΑ δεν αναγνωρίζουν πλέον την υποχρεωτική δικαιοδοσία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης (κατόπιν μιας απόφασης του 1986 που καταδίκαζε την παραστρατιωτική εμπλοκή των ΗΠΑ στη Νικαράγουα), δεν συμμετέχουν στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, ούτε έχουν επικυρώσει τη Διεθνή Συμφωνία για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) και πολλές ακόμη διεθνείς πράξεις εντός και εκτός του ΟΗΕ. Το ίδιο ισχύει και για άλλες μεγάλες δυνάμεις όπως η Ρωσία αλλά και η Κίνα.
Επί της ουσίας, μέσω της «διεθνούς τάξης στηριγμένης σε κανόνες», οι ΗΠΑ και σε μεγάλο βαθμό συνολικότερα η Δύση, αξιοποίησαν επί δεκαετίες τη θέση της πρώτης, ως μοναδικής υπερδύναμης, για να ασκήσουν το de facto «μονοπώλιο» της διεθνούς βίας και της ποικιλόμορφης πίεσης, στην εφαρμογή κανόνων (με εξαιρέσεις προερχόμενες κυρίως από την πλευρά της Ρωσίας, όπως ο πόλεμος στη Γεωργία το 2008), προωθώντας ταυτοχρόνως την εξαγωγή του μοντέλου της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας και της ελεύθερης αγοράς.
Το δεύτερο εγχείρημα, για λόγους που δεν είναι του παρόντος, σημείωσε πολύ μικρότερες επιτυχίες, οδηγώντας συχνά σε αντίθετα αποτελέσματα. Από το Ιράκ και το Αφγανιστάν, ως τη Λιβύη, τη Συρία και τώρα, την Ουκρανία.
Η αλλαγή των μακροχρόνιων ισορροπιών
Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι το υπόβαθρο αυτής της επικυριαρχίας σήμερα έχει αλλάξει, οικονομικά και στρατιωτικά. Το 1999, οι μεγάλες οικονομίες της Δύσης (ΗΠΑ, Ευρωπαϊκή Ένωση, Μεγάλη Βρετανία, Ιαπωνία) αντιπροσώπευαν αθροιστικά το 72% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Τότε, η Κίνα αντιπροσώπευε μόλις το 3,3% του παγκόσμιου πλούτου. Με δεδομένα του 2024, οι δυτικές χώρες αντιπροσωπεύουν πλέον το 50,6% όλες μαζί, η Κίνα το 16,9% και η τάση παραμένει αρνητική για τη Δύση.
Ακόμη χειρότερη είναι η κατάσταση εξετάζοντας το ΑΕΠ σε όρους «ισότιμης αγοραστικής δύναμης» (Purchasing Power Parity - PPP), μια προσέγγιση που ίσως απεικονίζει καλύτερα τη συσχέτιση οικονομικών και στρατιωτικών δυνατοτήτων. To έτος 2000, τo άθροισμα ΗΠΑ-ΕΕ ισούτο με το 40,3% του παγκόσμιου ΑΕΠ, κατανεμημένο περίπου ισομερώς ανάμεσα στις δύο οντότητες. Το 2024, σύμφωνα με το ΔΝΤ, το ίδιο άθροισμα είναι στο 29,67%, με την Κίνα να έχει περάσει στην πρώτη θέση με 19,1%, τις ΗΠΑ στη δεύτερη με ποσοστό 15,5% και την ΕΕ στην τρίτη με 14,17%.
Κατά τις ίδιες προβλέψεις, το 2029 όλες μαζί οι βασικές χώρες του δυτικού στρατοπέδου (ΗΠΑ, ΕΕ, Βρετανία, Ιαπωνία, Καναδάς, Αυστραλία, Νότιος Κορέα) θα κατέχουν το 36,88% του παγκόσμιου ΑΕΠ σε όρους PPP, όταν το 1999 το ποσοστό τους ήταν περίπου 55% και το 1980 ήταν 63%.
Παρότι η συσχέτιση οικονομικής και στρατιωτικής ισχύος δεν είναι πάντα ευθύγραμμη (όπως φαίνεται και από τις τεράστιες διαφορές σε αυτό τον τομέα, μεταξύ της Ενωμένης Ευρώπης και των ΗΠΑ), από τα παραπάνω προκύπτει σαφώς ότι ο διαχωρισμός του κόσμου μεταξύ «Δύσης και υπολοίπων», που έχει κάνει την εμφάνισή του στο θέμα του πολέμου στην Ουκρανία, ακόμη περισσότερο για τη σύρραξη στο Ισραήλ, σχετίζεται άμεσα με τις νέες ισορροπίες οικονομικών και στρατιωτικών δυνάμεων, που διαμορφώνονται παγκοσμίως. Μειώνοντας de facto όλο και περισσότερο την επιρροή της Δύσης.
Ήδη, η ιδεολογική, οικονομική και στρατιωτική συμμαχία που ονομάζουμε Δύση, δεν έχει καταφέρει να επιβάλει τη θέλησή της στη Ρωσία, μετά από δύο χρόνια πολέμου, όπως δεν έχει καταφέρει να ελέγξει αποτελεσματικά και την κυβέρνηση Νετανιάχου στο Ισραήλ, παρότι ανήκει στην ίδια συμμαχία. Επίσης, εδώ και μήνες δεν έχει εμποδίσει τον ημιαποκλεισμό της Ερυθράς Θάλασσας από τους Χούθι της Υεμένης, ενισχύοντας την άποψη πολλών ειδικών αναλυτών ότι είναι αμφίβολο αν θα μπορούσε να εμποδίσει τον ναυτικό αποκλεισμό της Ταϊβάν από την Κίνα.
Σε αυτό το πλαίσιο, δεν είναι περίεργο ότι αδυνατεί, τουλάχιστον προς το παρόν, να εξασφαλίσει την υποστήριξη των μεγάλων αναδυόμενων οικονομιών, ακόμη κι όταν έχουν δημοκρατικό πολίτευμα, από την Ινδία και τη Βραζιλία, ως το Μεξικό, την Ινδονησία και τη Νότιο Αφρική, στις βασικές στρατηγικές της προτεραιότητες. Οι χώρες αυτές διαβλέπουν τις επερχόμενες αλλαγές, συνειδητοποιούν τον αυξανόμενο ρόλο τους και αυτονομούνται κοιτώντας, όπως συμβαίνει σχεδόν πάντα στις διεθνείς σχέσεις, τι εξυπηρετεί τα δικά τους συμφέροντα.
Κατά συνέπεια, γεγονότα όπως η έκβαση του πολέμου στην Ουκρανία έχουν περισσότερο σχέση με το αν οι εξελίξεις αυτές θα επιταχυνθούν ή θα επιβραδυνθούν, παρά με την ίδια την πορεία προς έναν πολυπολικό κόσμο που σε μακροχρόνια βάση μοιάζει από καιρό ανεπίστρεπτη, όπως αναγνωρίζουν εσχάτως ολοένα και περισσότεροι διεθνείς αναλυτές.
Το πιο σημαντικό ερώτημα είναι εάν αυτές οι ανατροπές θα οδηγήσουν σε περαιτέρω συρράξεις, όπως διαφαίνεται, ή τα μεγάλα παγκόσμια προβλήματα, η κλιματική αλλαγή, η ανάδυση της τεχνητής νοημοσύνης αλλά και η ύπαρξη χιλιάδων πυρηνικών όπλων, θα δώσουν έναυσμα για ειρηνικότερες διευθετήσεις που να απεικονίζουν τις νέες πραγματικότητες.
Το πιθανότερο, δυστυχώς, με βάση ιστορικά δεδομένα, αλλά και την τροχιά των σημερινών εξελίξεων, είναι ότι πρώτα θα επέλθει διεθνής «αταξία» σε μεγάλο εύρος -και μετά ίσως θα γίνουν σοβαρές προσπάθειες για νέες διευθετήσεις. Όσο πιο ιδεολογικό χαρακτήρα λαμβάνει δε η αντιπαράθεση, παρότι στην ουσία της αφορά οικονομικοστρατιωτικούς συσχετισμούς, γεωπολιτικά συμφέροντα και ανακατατάξεις, τόσο πιο δύσκολη θα είναι αυτή η διευθέτηση.
Όπως και να έχει όμως, για την Ελλάδα ενδέχεται να ανακύψουν ιδιαίτερα προβλήματα, από τις μεταβολές που περιγράψαμε, τα οποία και θα εξετάσουμε σε επόμενο σημείωμα.