Αιματοβαμμένο παρελθόν, δύσκολο παρόν και αβέβαιο μέλλον. Σε αυτές τις τρεις φράσεις θα μπορούσε να συμπυκνωθεί η βασική εικόνα της Ουκρανίας, μιας μεγάλης περιοχής που τους τελευταίους τέσσερις αιώνες έχει ζήσει ελάχιστα χρόνια ανεξαρτησίας.
Επίκεντρο του πρώτου ισχυρού σλαβικού έθνους στην Ανατολή, τον 10ο και τον 11ο αιώνα, η Ουκρανία γνώρισε πολλούς επικυρίαρχους. Στην αρχή ήταν το μεγάλο Δουκάτο της Λιθουανίας, στη συνέχεια η Κοινοπολιτεία της Πολωνίας και της Λιθουανίας, ενώ μετά από ένα διάλειμμα περίπου 100 ετών (μέσα 17ου - 18ο αιώνα) στο οποίο σχηματίστηκε ανεξάρτητο κοζακικό «κράτος», ήλθε η σειρά της τσαρικής Ρωσίας, η επικυριαρχία της οποίας κράτησε ως τις αρχές του 20ού αιώνα, για να δώσει τη θέση της στην ΕΣΣΔ, όταν απέτυχε η απόπειρα των Ουκρανών να αποκτήσουν την ανεξαρτησία τους, παρότι κατάφεραν να αυτονομηθούν για τρία χρόνια, από το 1917 έως το 1920.
Έκτοτε και ως το 1945 η χώρα γνώρισε δύο μεγάλους λιμούς (το 1922-23 και το 1932-3), που είχαν ως αποτέλεσμα τον θάνατο περίπου 8 εκατομμυρίων ανθρώπων, ενώ σε άλλα 7-8 εκατομμύρια υπολογίζονται οι θάνατοι που συνέβησαν στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Για να γίνει αντιληπτό το μέγεθος αυτών των καταστροφών αρκεί να σημειώσουμε ότι σήμερα, επτά δεκαετίες μετά, η Ουκρανία έχει πληθυσμό 44 εκατομμυρίων κατοίκων!
Ελάχιστοι ίσως γνωρίζουν σήμερα ότι ένα μέρος των Ουκρανών, ιδίως από τις δυτικές περιοχές που είχαν προσαρτηθεί από τη Σοβιετική Ένωση το 1939, συντάχθηκε με τη Γερμανία εκείνα τα χρόνια, με αποτέλεσμα να αποτελέσουν «βοηθητικά» στρατεύματα, κατά τη γερμανική εκστρατεία εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, ή ότι συγκροτήθηκε τότε και ανεξάρτητη μεραρχία των SS με το όνομα «Galicia», παρότι αρκετοί από τους εθελοντές προσήλθαν υποχρεωτικά.
Ακόμη λιγότεροι ίσως γνωρίζουν ότι και μετά τον πόλεμο συνέχισε να υπάρχει αντίσταση κατά της σοβιετικής επικυριαρχίας, με επίκεντρο στις δυτικές περιοχές της χώρας, που είχε και τη μορφή ένοπλων αντάρτικων ομάδων, οι τελευταίες των οποίων, στην περιοχή των Καρπαθίων, φέρονται να κατέθεσαν τα όπλα το 1952!
Η επίσημη ανεξαρτησία της χώρας το 1991 δεν φαίνεται να έδωσε τέλος στα προβλήματα.
Η κατάρρευση του σοβιετικού μοντέλου οικονομίας οδήγησε στη φτωχοποίηση του πληθυσμού, ενώ η οικονομική εξουσία (όπως άλλωστε συνέβη και στην ίδια τη Ρωσία) συγκεντρώθηκε σε κάποιους ολιγάρχες, που κρατούν ακόμη και σήμερα την οικονομική δραστηριότητα στα χέρια τους. Το εμπόριο λευκής σαρκός, ναρκωτικών, αλλά και η μαύρη εργασία και η μετανάστευση αποτελούν συνηθισμένα φαινόμενα ακόμη και σήμερα, ενώ η έλλειψη δημοκρατικής συνταγματικής παράδοσης γίνεται συνεχώς εμφανής στον τρόπο λειτουργίας της «δημοκρατίας».
Ωστόσο, θα ήταν άστοχο να παραβλέψουμε την επίδραση τόσο του εθνικιστικού στοιχείου, όσο και των γεωπολιτικών παραγόντων στα δεινά της χώρας. Παρότι σχεδόν όλοι οι Ουκρανοί μιλούν ρωσικά, για το 76,5% του πληθυσμού μητρική γλώσσα είναι τα ουκρανικά, ενώ το ίδιο ισχύει και για τα ρωσικά σε περίπου 29,6% του πληθυσμού. Στη χώρα υπάρχουν επίσης μειονότητες κυρίως Τατάρων (με επίκεντρο την Κριμαία), Λευκορώσων και Μολδαβών. Η συγκέντρωση των ρωσόφωνων εντοπίζεται κυρίως στις νότιες και στις ανατολικές περιοχές της χώρας.
Αποκαλυπτικές ως προς τον διχασμό που επικρατεί στην Ουκρανία (κι εύκολα πυροδοτούν εσωτερικές συγκρούσεις) είναι έρευνες στις οποίες μεγάλο μέρος του πληθυσμού στις ανατολικές και νότιες περιοχές θεωρεί πως έχει ρωσική εθνική «ταυτότητα», με ποσοστά που έφτασαν το 40% στην ανατολική περιοχή Donbas και το 30% στην εξαιρετικά επίμαχη σήμερα Χερσόνησο της Κριμαίας.
Πράγματι, στην «αυτόνομη» δημοκρατία της Κριμαίας (η οποία πέρασε από τη Ρωσία στη σημερινή Ουκρανία, με… εσωτερική ανακατάταξη των σοβιετικών δημοκρατιών που έγινε επί Νικήτα Χρουστσόφ το 1953) το μεγαλύτερο μέρος των πολιτών, κάπου μεταξύ 58% και 70%, ανάλογα με την έρευνα, μιλά ρωσικά ή έχει ρωσική καταγωγή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλοι επιδιώκουν είτε την πλήρη αυτονόμηση της Κριμαίας από την Ουκρανία, είτε τη μετατροπή της σε προτεκτοράτο της Ρωσίας.
Κάπως έτσι χτίζεται και το μωσαϊκό των αντιλήψεων σε ό,τι αφορά τις σχέσεις της χώρας με την Ευρώπη και τη Ρωσία. Στις ανατολικές και τις νότιες περιοχές, κυριαρχούν τα φιλορωσικά αισθήματα, αντίθετες απόψεις επικρατούν κυρίως στις δυτικές περιοχές της Ουκρανίας, ενώ πιο μετριοπαθές ανάμεσα στις τάσεις εμφανίζεται το κέντρο της χώρας.
Ο παράγων Ρωσία και ο ρόλος της Κριμαίας
Για τη Ρωσία του Πούτιν, που έχει δείξει και στην περίπτωση της Γεωργίας ότι δεν διστάζει να αναμιχθεί ενόπλως στα εσωτερικά των πρώην σοβιετικών δημοκρατιών, η Ουκρανία έχει πολύ μεγάλη σημασία.
Πρόκειται για χώρα με έντονο ρωσικό στοιχείο, σημαντικές εν δυνάμει οικονομικές δυνατότητες (επί ΕΣΣΔ είχε ιδιαίτερα στιβαρή βιομηχανική υποδομή και ταυτόχρονα είναι ο τρίτος σε μέγεθος εξαγωγικός σιτοβολώνας στον κόσμο), ενώ βρίσκεται σε καίρια γεωστρατηγική θέση, στην Ευρώπη, τη Μεσόγειο, αλλά και σε τμήματα της Ασίας, αποτελώντας τη μεγαλύτερη σε έκταση χώρα που βρίσκεται ολόκληρη εντός της ευρωπαϊκής ηπείρου.
Υπό μία έννοια βρίσκεται στο υπογάστριο της Ρωσίας, ενώ ακόμη πιο χαρακτηριστική είναι η θέση της Κριμαίας, με τη Σεβαστούπολη μεγάλη βάση του ρωσικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας, από την οποία βρίσκει διέξοδο στις θερμές θάλασσες της Μεσογείου και στο νότιο ημισφαίριο.
Οι βάσεις των Ρώσων στην Κριμαία έχουν αποτελέσει εστίες έντασης με την κυβέρνηση της Ουκρανίας σταθερά από τότε που η τελευταία απέκτησε την ανεξαρτησία της. Αρχικά επρόκειτο να επιστραφούν στην Ουκρανία το 2017, στο πλαίσιο διακρατικής συμφωνίας, γι' αυτό άλλωστε η Ρωσία άρχισε να επιταχύνει την κατασκευή μεγάλης αεροναυτικής βάσης στο ρωσικό λιμάνι Νοβοροσίσκ, στην ανατολική όχθη της Μαύρης Θάλασσας, με σκοπό να την ολοκληρώσει πριν από τη λήξη της συμφωνίας.
Ωστόσο, υπήρξαν νεότερες διαπραγματεύσεις, από τις οποίες η Ρωσία απέκτησε το δικαίωμα να χρησιμοποιήσει τις εγκαταστάσεις στην Κριμαία για ακόμη 25 χρόνια, ως το 2042, με δικαίωμα περαιτέρω επέκτασης.
Σημειωτέον ότι η Ρωσία έχει ήδη δεχθεί ισχυρό πλήγμα σε ό,τι αφορά τις δυνατότητες παρουσίας του στόλου της Μαύρης Θάλασσας στη Μεσόγειο, από τις εξελίξεις στη Συρία, όπου παλαιότερα διατηρούσε το μοναδικό εκτεταμένο σημείο ανεφοδιασμού και ελλιμενισμού στο λιμάνι Ταρτούς, οι δυνατότητες του οποίου έχουν περιοριστεί από την εμφύλια σύρραξη.
Η σημασία για την Ελλάδα και την Ευρώπη
Πέρα από την παρουσία του ελληνικού στοιχείου στην Ουκρανία (υπολογίζεται στο 0,2% του συνολικού πληθυσμού), όσα συμβαίνουν σήμερα στη χώρα αυτή έχουν ευρύτερη σημασία για την Ελλάδα και την Ευρώπη.
Ήδη η πορεία των εξελίξεων δείχνει να αναζωπυρώνει την ένταση μεταξύ της Δύσης και της Ρωσίας, σε μια περίοδο όπου χρειαζόταν το αντίθετο προκειμένου να βρεθούν λύσεις σε άλλα γεωπολιτικά ζητήματα, όπως αυτό της Συρίας και του Ιράν. Για αρκετούς μάλιστα αναλυτές, ίσως πρόκειται για την πιο σοβαρή εξέλιξη που έχει συμβεί μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, θυμίζοντας ξεκάθαρα ψυχροπολεμικές κρίσεις.
Για την Ελλάδα, αλλά και την Κύπρο, που παραδοσιακά διατηρούν στενές σχέσεις με τη Ρωσία και άλλες ορθόδοξες στη θρησκευτική παράδοση χώρες, η σημασία των εξελίξεων ίσως αποδειχτεί ακόμη μεγαλύτερη, ενώ επιδράσεις ενδεχομένως να προκύψουν και για τους ευρύτερους ενεργειακούς σχεδιασμούς στην περιοχή μας.
Δεν θα πρέπει επίσης να αγνοήσουμε ότι το πλέγμα των ταραχών που έως πρότινος είχε εκδηλωθεί στην άλλη πλευρά της Μεσογείου, από τη Συρία, το Ιράν και το Ιράκ, ως την Αίγυπτο, τη Λιβύη και την Τυνησία φαίνεται τώρα να αγγίζει και νέες περιοχές.
Η απειλή εμφύλιας σύρραξης ή και ξένων επεμβάσεων στην Ουκρανία προέκυψε ενώ στην Τουρκία, που βρίσκεται στην απέναντι όχθη της Μαύρης Θάλασσας (και δίπλα μας) επικρατεί ήδη αναβρασμός με απανωτές καταγγελίες και αποκαλύψεις σε σχέση με το καθεστώς Ερντογάν.
Για διαφορετικούς λοιπόν λόγους οι ταραχές απειλούν να επεκταθούν σε ένα απέραντο τόξο στα Νότια, στα Ανατολικά και στα Βορειοανατολικά της χώρας μας, δυσχεραίνοντας το εμπόριο και τις ευρύτερες διμερείς σχέσεις.
Από την άλλη πλευρά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Ουκρανία συνορεύει με την Πολωνία, τη Σλοβακία, την Ουγγαρία, τη Μολδαβία αλλά και τη Ρουμανία.
Για πρώτη φορά από την εποχή του διαμελισμού της Γιουγκοσλαβίας, η απειλή μιας ένοπλης σύγκρουσης ξεσπά τόσο κοντά στα σύνορα της κεντρικής Ευρώπης. Κι όπως στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας, παρά την ύπαρξη μιας παράδοσης δεκαετιών, στις οποίες η συνύπαρξη των ανθρώπων έδειχνε ειρηνική, η βαθύτερη Ιστορία, η οικονομική κακουχία, ο πολιτικός εκμαυλισμός και τα συμφέροντα των «μεγάλων δυνάμεων» δεν δείχνουν ότι θα υπάρξει εύκολη λύση.
Αντιθέτως, η αστάθεια και η αναταραχή φαίνεται να αποκτούν πλέον ενδημικό χαρακτήρα στην ευρύτερη περιοχή μας, κάτι που ίσως θα πρέπει να λάβουν σοβαρά υπ' όψιν τους και οι Έλληνες πολιτικοί.