Ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός και το βαρύ τίμημα

Οι διαχρονικές χρηματοπιστωτικές κρίσεις και καταστροφές, αλλά ιδιαίτερα η χρηματοπιστωτική κρίση του 2007, κατέδειξαν για μία ακόμα φορά την πολυπλοκότητα αλλά και τις αδυναμίες του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος.

Την ίδια στιγμή, όμως, ανεδείχθη και η σημαντικότητα της χρηματοοικονομικής γνώσης (financial knowledge), αλλά και των δράσεων που πρέπει να αναληφθούν για την καταπολέμηση του αναφερόμενου στη διεθνή αρθρογραφία ως χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού (financial illiteracy).

Στο άρθρο αυτό θα παρουσιασθούν, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, οι εναλλακτικοί ορισμοί του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού που έχουν παρουσιαστεί κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες από φορείς και ιδρύματα και σε επόμενα άρθρα θα αναλυθεί η χρησιμότητα της ολιστικής χρηματοοικονομικής γνώσης, από τα παιδιά μέχρι τους συνταξιούχους και τους επιχειρηματίες μέχρι τους πολιτικούς, με βασικό σκοπό την επίτευξη αέναης χρηματοοικονομικής ευημερίας των ατόμων.

Για πρώτη φορά στην οικονομική ιστορία, η σημαντικότητα της χρηματοοικονομικής γνώσης εντοπίζεται τον 18ο αιώνα σε ένα γράμμα με παραλήπτη τον 3ο Πρόεδρο των ΗΠΑ, Thomas Jefferson και ημερομηνία 23/08/1787, όπου ο John Adams, διπλωμάτης και διατελέσας 2ος Πρόεδρος των ΗΠΑ, τονίζει τον ρόλο της χρηματοοικονομικής άγνοιας, λέγοντας του χαρακτηριστικά: «Όλοι οι προβληματισμοί, σύγχυση και αγωνία για την Αμερική προκύπτουν, όχι από τις αδυναμίες του Συντάγματος ή της συνομοσπονδίας, ούτε από την έλλειψη τιμής ή αρετής, αλλά από την παντελή άγνοια χρήσης του νομίσματος, της πίστωσης και της κυκλοφορίας του» αναλύοντας την τεράστια αύξηση του χρέους του αμερικανικού κράτους, την ύφεση της περιόδου 1784-85 και τη γενικότερη κρίση που βίωνε την εποχή εκείνη η αμερικανική οικονομία λόγω των αρνητικών αποτελεσμάτων της επανάστασης.

Μετά από 120 χρόνια και πιο συγκεκριμένα το 1914, βάσει του νόμου Smith-Lever, δημιουργείται στην Αμερική η Cooperative Extension Service, που είχε ως σκοπό την ανάπτυξη των δεξιοτήτων των πολιτών για την καλύτερη διαχείριση των υποθέσεών τους, κυρίως των αγροτών, αλλά και των νοικοκυριών γενικότερα, προωθώντας τις χρηματοοικονομικές δεξιότητες μέσω της μαθησιακής γνώσης.

Το 1995 ιδρύεται στην Αμερική ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός, το Jump$tart Coalition, για την υποστήριξη του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού των Αμερικανών πολιτών σε ατομικό επίπεδο. Ο καθηγητής Χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου του Buffalo Δρ. Lewis Mandell διεξάγει για πρώτη φορά έρευνα μέτρησης του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού. Μέχρι και σήμερα, η έρευνα αυτή διεξάγεται κάθε 2 χρόνια και είναι το έργο σήμα κατατεθέν του Jump$tart Coalition.

Με την ολοκλήρωση της έρευνας το 1997, ο Δρ. Lewis Mandell ορίζει για πρώτη φορά τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό ως «την ικανότητα χρησιμοποίησης των γνώσεων και των σχετικών δεξιοτήτων για την αποτελεσματική διαχείριση των οικονομικών πόρων ενός ατόμου, που έχει ως απώτερο σκοπό τη χρηματοοικονομική του ασφάλεια, για ολόκληρη τη διάρκεια της ζωής του».

Το 2003 οι Hilgert, Hogarth και Beverley στο άρθρο τους "Financial Literacy, Financial Education and Economic Outcomes" ορίζουν τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό ως «χρηματοοικονομική γνώση» (Financial Knowledge). Την ίδια χρονιά, ο αμερικανικός ιδιωτικός οργανισμός Financial Industry Regulatory Authority (FINRA) ορίζει τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό ως «την κατανόηση των αρχών, των εργαλείων, των οργανισμών και των κανονισμών που διέπουν τις αγορές από τους απλούς επενδυτές», ενώ η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Wright State University Δρ. D. Moore (2003) υποστηρίζει ότι:

«Οι πολίτες θεωρούνται χρηματοοικονομικά εγγράμματοι εφόσον είναι ικανοί και μπορούν να αποδείξουν ότι χρησιμοποιούν αποτελεσματικά τις γνώσεις που έχουν. Ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός δεν μπορεί να μετρηθεί άμεσα, οπότε χρησιμοποιούνται εναλλακτικές προσεγγίσεις. Ο αλφαβητισμός επιτυγχάνεται τόσο με την πρακτική εμπειρία, όσο και με την ενεργή θεωρητική γνώση. Καθώς οι άνθρωποι επιμορφώνονται χρηματοοικονομικά, αναμένεται να γίνουν και πιο αποτελεσματικοί στη χρήση των οικονομικών τους πόρων».

Τρία χρόνια μετά, το 2006, το Υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ αναφέρει ότι «ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός μπορεί να ενδυναμώσει τους καταναλωτές προκειμένου να γίνουν καλύτεροι αγοραστές, επιτρέποντάς τους να αποκτήσουν αγαθά και υπηρεσίες με χαμηλότερο κόστος. Έτσι βελτιστοποιείται ο προϋπολογισμός τους, παρέχοντας ευκαιρίες για περισσότερη κατανάλωση, αποταμίευση ή και για επενδύσεις».

Το 2007, οι Α. Lusardi και Ο. Mitchell, καθηγήτριες στα πανεπιστήμια Dartmouth και Wharton αντίστοιχα, ορίζουν τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό ως την εξοικείωση των πολιτών με «τις πιο βασικές οικονομικές έννοιες που απαιτούνται για συνετές αποταμιευτικές και επενδυτικές αποφάσεις».

Ένα χρόνο μετά, η Lusardi συγκεκριμενοποιεί τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό ως «τη γνώση των βασικών χρηματοοικονομικών εννοιών, όπως τη λειτουργία του ανατοκισμού, τη διαφορά μεταξύ ονομαστικής και πραγματικής αξίας και τα βασικά στοιχεία της διαφοροποίησης του κινδύνου».

Την ίδια χρονιά, το Προεδρικό Γνωμοδοτικό Συμβούλιο της Αμερικής για τον χρηματοοικονομικό αναλφαβητισμό [President's Advisory Council on Financial Literacy (PACFL, 2008)], συγκλήθηκε για να λάβει δράσεις και να βελτιώσει τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό των Αμερικανών, δίνοντας τον ακόλουθο και επίσημο πλέον αποδεκτό ορισμό:

«Χρηματοοικονομικός Αλφαβητισμός είναι η ικανότητα χρησιμοποίησης κατάλληλων γνώσεων και δεξιοτήτων με στόχο τη σωστή διαχείριση των οικονομικών πόρων για μία αέναη οικονομική ευημερία».

Το 2010, ο D. Remund αναφέρει: «Χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός είναι ένα μέτρο του βαθμού με τον οποίο κάποιος αντιλαμβάνεται βασικές χρηματοοικονομικές έννοιες έχοντας την ικανότητα, αλλά και την πεποίθηση να διαχειρίζεται αποτελεσματικά τα ατομικά οικονομικά του θέματα μέσω κατάλληλων βραχυπρόθεσμων αλλά και υγιών μακροπρόθεσμων χρηματοοικονομικών στρατηγικών, έχοντας επίγνωση αναπάντεχων γεγονότων που συμβαίνουν στη ζωή, αλλά και των διαρκών αλλαγών των οικονομικών συνθηκών».

Στη συνέχεια, ο ΟΟΣΑ (OECD/INFE 2012) ορίζει επίσημα τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό ως «τον συνδυασμό ετοιμότητας, γνώσης, δεξιότητας, νοοτροπίας και συμπεριφοράς, στοιχεία απαραίτητα για τη σωστή λήψη χρηματοοικονομικών αποφάσεων ,με τελικό στόχο την επίτευξη ατομικής χρηματοοικονομικής ευημερίας». Σημειώνεται ότι ο ορισμός αυτός αναγνωρίστηκε και εγκρίθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο από τους ηγέτες του G20 το 2012.

Τέλος, το 2015, στην τέταρτη έκδοση του Jump$tart Coalition, ορίζεται εκ νέου ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός ως «η ικανότητα χρησιμοποίησης των γνώσεων και των δεξιοτήτων για την αποτελεσματική χρήση τον οικονομικών πόρων ενός ατόμου για μία αέναη ζωή με χρηματοοικονομική ασφάλεια».

Η ύπαρξη πολλών και διαφορετικών ονομασιών και φράσεων που χρησιμοποιούνται από διάφορους οργανισμούς, φορείς και ερευνητές για την περιγραφή του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού όπως: οικονομικός αλφαβητισμός [economic literacy (Vitt et al., 2000)], χρηματοοικονομική γνώση [financial knowledge (U.S. Department of Treasury 2006)] χρηματοοικονομική ικανότητα (δυνατότητα) (Johnson & Sherraden 2007; World Bank 2013) είναι αποτέλεσμα της πολυπλοκότητας του φαινομένου, στον βαθμό που καθαρά ατομικοί και οικογενειακοί στόχοι και περιορισμοί συναντούν την εγχώρια οικονομική, κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα σε ένα δύσκολα κατανοήσιμο παγκοσμιοποιημένο οικονομικό περιβάλλον με θεσμούς ανεξάρτητους όπως οι Κεντρικές Τράπεζες, οι αποφάσεις των οποίων επηρεάζουν και επηρεάζονται από ένα πολύπλοκο χρηματοπιστωτικό σύστημα που είναι εν δυνάμει ασταθές και σίγουρα ευνοεί αυτούς που κατέχουν περισσότερη και καλύτερης ποιότητας χρηματοοικονομική γνώση και πληροφόρηση.

Η καταστροφή του Χρηματιστηρίου το 1999, η πρόσφατη φούσκα των ακινήτων, τα κόκκινα δάνεια, η καταστροφική διαχρονική διαχείριση της περιουσίας των ασφαλιστικών ταμείων είναι μερικά μόνο χαρακτηριστικά παραδείγματα χρηματοοικονομικής άγνοιας και χρηματοοικονομικής κακοποίησης των πολιτών με αρνητικές συνέπειες πλούτου για όλη τους την ζωή.

Τα λάθη του παρελθόντος δεν πρέπει να επαναληφθούν και η χρηματοοικονομική εκπαίδευση θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο για την προστασία των πολιτών.

* Καθηγητής Χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου Πειραιώς