Γιατί τελικά ο καταναλωτής είναι... ανίσχυρος

Στα μέσα του 20ού αιώνα, όταν ο Ψυχρός Πόλεμος βρισκόταν στην ακμή του, δύο οικονομικά συστήματα κυριαρχούσαν στον πλανήτη. Το ένα ήταν αυτό της «οικονομίας του ολοκληρωτισμού» και το άλλο ήταν αυτό μιας δήθεν καπιταλιστικής οικονομίας, με τον καταναλωτή να παίζει θεωρητικά κυρίαρχο ρόλο.

Εκείνη την περίοδο (1954-1967), κυκλοφόρησαν τρία βιβλία του Αμερικανού οικονομολόγου, καθηγητή και διπλωμάτη σε κάποια φάση Τζο Κένεθ Γκαλμπρέιθ (1908-2006): «Το Μεγάλο Κραχ» (1954), «Η Κοινωνία της Αφθονίας» (1958) και «Το Βιομηχανικό Κράτος» (1967).

Ο Τζον Γκαλμπρέιθ ως οικονομολόγος ανήκε στην Αμερικανική Θεσμική Σχολή, κύριοι και σημαντικοί εκπρόσωποι της οποίας υπήρξαν διαχρονικά οι Θόρνσταϊν Βέμπλεν (1857-1929), Τζον Κόμονς (1862-1945), Ουέσλι Κλερ Μίτσελ (1874-1948), Σάιμον Κούζνετς (1901-), Ρόμπερτ Χαϊλμπρόνερ (1919-2005).

Επηρεασμένος σαφώς από τον δάσκαλό του Θορνστάιν Βέμπλεν, έναν άγνωστο σχετικά αλλά σημαντικό οικονομολόγο, συγγραφέα του περίφημου βιβλίου «Η Επιδεικτική Κατανάλωση», ο Τζον Κένεθ Γκαλμπρέιθ υπήρξε κριτικός απέναντι στη νεοκλασική θεωρία της οικονομίας, προτείνοντας σε βάθος μελέτη των παραγόντων που από θεσμικής πλευράς διαμορφώνουν το κοινωνικό γίγνεσθαι.

Στο πλαίσιο αυτό, στο έργο του ασχολήθηκε με το πώς η οικονομία και γενικότερα τα οικονομικά και πολιτικά συστήματα καλλιεργούν τη δική τους αλήθεια, είτε λόγω χρηματικών και πολιτικών πιέσεων είτε εξαιτίας της πρόσκαιρης μόδας. «Η αλήθεια αυτή δεν έχει απαραίτητα σχέση με την πραγματικότητα. Κανένας δεν ευθύνεται ιδιαίτερα γι' αυτή την κατάσταση. Προτιμάται περισσότερο αυτό που βολεύει όλους να πιστεύουν.

Το γεγονός αυτό θα πρέπει να το λάβουν σοβαρά υπόψη όσοι έχουν σπουδάσει οικονομία, όσοι σπουδάζουν τώρα ή όσοι έχουν ένα στοιχειώδες ενδιαφέρον για την οικονομία και την πολιτική. Είναι αυτό που εξυπηρετεί, ή δεν αντιμάχεται, τα ισχυρά οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά συμφέροντα», ανέφερε ο διάσημος Αμερικανοκαναδός οικονομολόγος.

Κατά κύριο δε λόγο, στο έργο του ο Τζον Κένεθ Γκαλμπρέιθ αμφισβητούσε τις θεωρίες περί παντοδυναμίας του καταναλωτή, τονίζοντας την ανυπαρξία τέλειου ανταγωνισμού και τις επιρροές που ασκούν στην κατανάλωση οι κυρίαρχες εταιρείες στην αγορά.

Σήμερα, η θεωρία του Γκαλμπρέιθ επιβεβαιώνεται εν μέρει, αλλά για διαφορετικούς λόγους από αυτούς που ο ίδιος ανέλυσε στο έργο του. Ο σύγχρονος καταναλωτής δεν είναι τόσο όμηρος των 100.000 πολυεθνικών που λειτουργούν παγκοσμίως, όσο υποχείριο αυταρχικών καθεστώτων και διεφθαρμένων δικτατόρων.

Ο σημερινός δυτικός καταναλωτής, ιδιαίτερα δε ο Ευρωπαίος, σε ποσοστό 50% εξαρτάται από προϊόντα και υπηρεσίες που προσφέρονται από επιχειρήσεις χωρών οι οποίες συνολικά ελέγχονται από αντιδημοκρατικά και διεφθαρμένα καθεστώτα. Το χρήμα που κυκλοφορεί, ελέγχεται από κεντρικούς τραπεζίτες και τα λεγόμενα δημόσια αγαθά καλύπτουν ένα 20% της κατανάλωσης υπηρεσιών (άμυνα, ασφάλεια κ.λπ.).

Υπό αυτές τις συνθήκες και με δεδομένο ότι οι κάτοικοι του πλανήτη συνολικά οφείλουν πάνω από το 100% του ετήσιου εισοδήματός τους, μας είναι λίγο παράξενο να πιστέψουμε ότι ο καταναλωτής έχει κάποια ισχυρή επιρροή και δύναμη στην οικονομία.

«Ό,τι έχω διαβάσει, ακούσει, διδάξει, ήταν, πιστεύω, καλοπροαίρετο. Όμως πάντα υπάρχει ένα λάθος πολύ διαδεδομένο. Αυτό που επικρατεί στην πραγματική ζωή δεν είναι η πραγματικότητα, αλλά η τρέχουσα μόδα και το χρηματικό συμφέρον», γράφει ο Γκαλμπρέιθ στο μικρό και περιεκτικό βιβλίο του «Τα οικονομικά της αθώας απάτης» (Εκδόσεις Λιβάνης), στο οποίο αναζητούσε πού βρίσκονταν κάποιες θεωρητικές κατασκευές της εποχής μας.

Προφανώς δε, οι αναζητήσεις αυτές από καιρό τώρα θα έπρεπε να προβληματίζουν και τους θεωρητικούς της αποκαλούμενης νεοκλασικής οικονομίας, αν κάποιοι υπάρχουν ακόμα.