Θα είναι η Πορτογαλία το επόμενο κομμάτι του ντόμινο που θα καταρρεύσει; Εν μέσω φόβων ότι η ελληνική πιστωτική κρίση θα εξαπλωθεί σε ολόκληρη τη νότιο Ευρώπη αυτό ήταν το φλέγον ερώτημα, για το οποίο νωρίτερα φέτος οι αγορές ζήτησαν απαντήσεις από την πορτογαλική κυβέρνηση.

Μετά την προώθηση στο κοινοβούλιο του προϋπολογισμού και ενός προγράμματος τετραετούς λιτότητας, η πορτογαλική σοσιαλιστική κυβέρνηση μειοψηφίας φαίνεται να έχει ικανοποιήσει σε μεγάλο βαθμό τους επενδυτές και την Ευρωπαϊκή Ένωση περί του ότι οι όποιες αμφιβολίες ήταν αστήρικτες.

«Πιθανότατα να υπήρξε κάποια αμφιβολία στις αρχές του χρόνου, αλλά νομίζω ότι πλέον είναι ξεκάθαρο ότι η Ελλάδα αποτελεί μεμονωμένη περίπτωση και έτσι πρέπει να αντιμετωπιστεί», λέει ο Nuno Teixeira, αντιπρόεδρος της πορτογαλικής Banif Invest Bank. Η απειλή της μόλυνσης από την ελληνική κρίση μπορεί να αποφεύχθηκε, αλλά η Πορτογαλία έχει ακόμη μπροστά της ορισμένα δύσκολα χρόνια μείωσης του ελλείμματος και αργής ανάπτυξης. Η Κεντρική Τράπεζα της χώρας προβλέπει ανάπτυξη του ΑΕΠ στο 0,4% για το τρέχον έτος μετά από συρρίκνωση 2,7% το 2009. Ενώ η κυβέρνηση εκτιμά ότι η ετήσια ανάπτυξη θα ανέλθει έως το 1,7% μέχρι το 2013, ένας αριθμός από διεθνείς οικονομολόγους προβλέπει ότι ακόμη και η ήπια πρόβλεψη μπορεί να είναι υπεραισιόδοξη.

Η ανάπτυξη θα συρρικνωθεί από την πιεστική ανάγκη να περικοπεί το έλλειμμα που εκτινάχθηκε από το 2,7% του ΑΕΠ το 2008, στο 0,4% τον περασμένο χρόνο, καθώς η κυβέρνηση διοχέτευσε χρήμα στην αγορά σε μια σχετικά επιτυχημένη προσπάθεια να αμβλυνθούν οι επιπτώσεις της παγκόσμιας κρίσης. Η μείωση του ελλείμματος αυτού κατά περίπου δύο τρίτα σε τέσσερα χρόνια- χωρίς ταυτόχρονα να στραγγαλιστεί η νεόκοπη ανάπτυξη- είναι η μεγαλύτερη πρόκληση.

«Η χώρα είναι σε κρίσιμη κατάσταση, αλλά δεν βλέπω δράματα εν όψει», λέι ο Fernando Ulrich διευθύνων σύμβουλος της Banco BPI, μία από τις πέντε μεγάλες τράπεζες της Πορτογαλίας. «Τα πήγαμε καλύτερα από ό,τι οι περισσότερες άλλες ευρωπαϊκές οικονομίες πέρσι. Η αύξηση του ελλείμματος ήταν μια δυσάρεστη έκπληξη αλλά υπάρχουν άλλες χώρες της ευρωζώνης με έλλειμμα μεγαλύτερο από 10% και 12%. Το πιο σημαντικό είναι ότι τώρα υπάρχουν αξιόπιστα μέτρα για να μειωθεί το έλλειμμα».

Στα ελλείμματα η σωτηρία

Ο Jose Socrates,ο κεντροαριστερός Πρωθυπουργός της Πορτογαλίας αρέσκεται να επικαλείται τον Paul Krugman, τον νομπελίστα οικονομολόγο που λέει ότι «τα ελλείμματα έσωσαν τον κόσμο». Αν οι κυβερνήσεις δεν είχαν δημιουργήσει τα ελλείμματα, λέει ο κ. Socrates, δεν θα έκαναν σωστά τη δουλειά τους. Οι αυξημένες δημόσιες δαπάνες, λέει ο ίδιος, βοήθησαν την Πορτογαλία να αναδυθεί από την παγκόσμια ύφεση μπροστά από αρκετές άλλες χώρες.

Ήταν όμως η ραγδαία άνοδος του ελλείμματος που ήγειρε ανησυχίες. Ο Douglas Renwick, στέλεχος της Fitch Ratings λέει ότι ήταν αυτό το μεγάλο δημοσιονομικό σοκ σε συνδυασμό με οικονομική και δομική αδυναμία που προκάλεσε την εκ μέρους του οίκου αξιολόγησης περικοπή της αξιολόγησης του κυβερνητικού χρέους το Μάρτιο, από AA σε AA- με αρνητικό outlook.

Η υποβάθμιση οδήγησε την Πορτογαλία στο ίδιο επίπεδο με την Ιρλανδία, την Ιταλία και την Κύπρο σε όρους αξιολόγησης του εθνικού χρέους, δύο βαθμίδες πάνω από την Ελλάδα, την οποία η Fitch αξιολογεί με BBB+. Το Δεκέμβριο η S&P μείωσε το outlook επί της αξιολόγησης A+ σε αρνητικό, ενώ και η Moody’s έχει επίσης αρνητικό Outlook στην αξιολόγησή της AA2 για τη χώρα.

Η κίνηση της Fitch βοήθησε στην περίσκεψη εκ μέρους των κομμάτων της χώρας που την επόμενη ημέρα ψήφισαν το πρόγραμμα σταθερότητας και ανάπτυξης, το οποίο στοχεύει στη μείωση του ελλείμματος στο 2,8% του ΑΕΠ στο 2013- μια περικοπή περίπου 9 δισ. ευρώ, από τα 14 το 2009, στα περίπου 5 δισ. ευρώ.

Αποθηκευμένη υποστήριξη

Ο Πορτογάλος υπουργός Οικονομικών, Fernando Teixeira dos Santos ζήτησε από την αντιπολίτευση να σταλεί ένα αδιαμφισβήτητο μήνυμα στις διεθνείς χρηματοοικονομικές αγορές ότι το σχέδιο έχαιρε διακομματικής υποστήριξης. Το πρόγραμμα τελικά «πέρασε» με ισχνή πλειοψηφία με την απρόθυμη υποστήριξη της κεντροδεξιάς παράταξης η οποία απλώς απείχε. Όλα τα άλλα μέρη της αντιπολίτευσης καταψήφισαν το πρόγραμμα.

Η ανάγκη της κυβέρνησης μειοψηφίας να εξασφαλίσει τη συμπαράσταση της αντιπολίτευσης για τη νομοθέτηση και η πιθανότητα να «πέσει» λόγω πρότασης μομφής είναι ανάμεσα στους παράγοντες που ευθύνονται για τις αμφιβολίες σχετικά με την ικανότητα της Πορτογαλίας να πειθαρχήσει στις απαιτήσεις των δημόσιων οικονομικών της.

Μετά από τέσσερα χρόνια στη θέση, ο κ. Socrates επανεξελέγη για μια δεύτερη θητεία τον περασμένο Σεπτέμβριο, αλλά το σοσιαλιστικό κόμμα έχασε την συνολική πλειοψηφία που διέθετε στη Βουλή. Αντί να αναζητήσει πλατφόρμα επαφής για κυβέρνηση συνεργασίας, ο κ. Socrates προτίμησε να σχηματίσει κυβέρνηση μειοψηφίας η οποία κινδυνεύει να καταψηφισθεί από τις τυχόν συνδυασμένες ψήφους των κομμάτων της αντιπολίτευσης.

Αν και ο κ. Socrates υπερασπίζεται τις αυξημένες δημόσιες δαπάνες ως άμυνα στην ύφεση, η απότομη περσινή αύξηση του ελλείμματος αντιμετωπίστηκε μερικώς ως συνέπεια του εκλογικού έτους κατά το οποίο οι σοσιαλιστές ανέβαλαν τις αναπόδραστες περικοπές δημοσίων δαπανών. Οι εκλογές εξάλλου προκάλεσαν την καθυστέρηση στην έγκριση του προϋπολογισμού του 2010 έως το Φεβρουάριο και του Προγράμματος Σταθερότητας έως το Μάρτιο.

Όταν τελικά έγινε γνωστό το πρόγραμμα λιτότητας, έγινε ευρέως αποδεκτό όσον αφορά το τεχνικό του σκέλος. Ο ΟΟΣΑ το καλωσόρισε ως μια στρατηγική για να «διατηρηθεί η εμπιστοσύνη των αγορών, να υποστηριχθεί η ανάπτυξη και να διασφαλιστεί η δημοσιονομική σταθερότητα», ενώ παρόμοιες επευφημίες προήλθαν από το ΔΝΤ και την Ε.Ε.

«Στο σχέδιο δόθηκε το πλεονέκτημα της αμφιβολίας», λέει ο κ. Urlich. «Ορισμένοι πίστεψαν ότι θα μπορούσε να είναι περισσότερο εμπροσθοβαρές με ακόμη σκληρότερα μέτρα τα πρώτα χρόνια. Αλλά αν δεν ήταν αξιόπιστο, οι αγορές θα μπορούσαν να τιμωρήσουν την Πορτογαλία υποχρεώνοντάς την να πληρώνει ακόμη υψηλότερα spreads από τα τρέχοντα. Οι αγορές θέλουν τώρα να δουν πόσο καλά η κυβέρνηση εφαρμόζει το δικό της σχέδιο. Αισιοδοξώ ότι έως το τέλος του έτους θα πληρώνουμε πολύ χαμηλότερα spreads».

Το σχέδιο λιτότητας περιλαμβάνει μέτρα όπως το τετραετές «πάγωμα» των μισθών του δημοσίου, την περικοπή του εξοπλιστικού προγράμματος κατά 40% και τη διετή αναβολή του project για σιδηροδρομικό δίκτυο υψηλής ταχύτητας, και σκοπεύει στη μείωση των δημοσίων δαπανών από το 4,9% ως ποσοστό του ΑΕΠ, στο 2,9% εντός του 2010. Οι κοινωνικές δαπάνες πρόκειται να μειωθούν κατά 0,4% του ΑΕΠ στα επόμενα τέσσερα χρόνια, ενώ το δημόσιο χρέος προβλέπεται να κορυφωθεί το 2012 στο 90,1% του ΑΕΠ έναντι ποσοστού 85,4% φέτος.

Τραπεζικές προοπτικές

Οι αποδόσεις των πορτογαλικών τραπεζών στο 2010 και εξής θα εξαρτηθούν μερικώς από το πόσο επιτυχώς η Πορτογαλία θα εφαρμόσει το σχέδιό της, το οποίο φιλοδοξεί αφενός να περικόψει το έλλειμμα και αφετέρου να καλλιεργήσει μια ήπια οικονομική ανάκαμψη. Σε έκθεση που δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο, η Fitch επισημαίνει ότι η τραπεζική κερδοφορία θα επηρεαστεί από οποιαδήποτε αντίδραση των αγορών που θα αντανακλά τις ανησυχίες τους για την για τη δημοσιονομική θέση της κυβέρνησης. Αυτό θα αυξήσει το κόστος χρηματοδότησης και θα καταστήσει την πρόσβαση στις αγορές δυσκολότερη.

Ενώ οι πέντε σημαντικότερες πορτογαλικές τράπεζες είδαν μια γενική κάμψη της κερδοφορίας τους και της ποιότητας ενεργητικού τους εντός του 2009, αποδείχτηκαν περισσότερο ανθεκτικές από ό,τι αρκετές άλλες ανταγωνίστριές τους άλλων χωρών. Banco Espirito Santo, Santander Totta και Banco BPI, όλες πέτυχαν υψηλότερα έσοδα έναντι του 2008- αν και ωφελήθηκαν από μεγάλα κεφαλαιακά κέρδη τα οποία προήλθαν από χρηματοοικονομικές δραστηριότητες και πωλήσεις στοιχείων ενεργητικού.

Η επίπτωση των χαμηλότερων επιτοκίων στα καθαρά επιτοκιακά έσοδα σήμανε την υποχώρηση των κερδών κατά 40% στην κρατική Caixa Geral de Depositos (CGD), τη μεγαλύτερη τράπεζα της χώρας σε όρους καταθέσεων. Αυτό αντανακλά το γεγονός ότι το δανειακό χαρτοφυλάκιο της CGD έχει μεγαλύτερο ποσοστό στεγαστικών δανείων και τα spreads δεν είναι δυνατόν να αυξηθούν εύκολα. Τα κέρδη της Milenium BCP είναι flat σε μeγάλο βαθμό λόγω χαμηλότερων εσόδων από τις διεθνείς της δραστηριότητες. Η αύξηση των spreads κατά περίπου το ένα τρίτο του εταιρικού δανειακού χαρτοφυλακίου αποδείχτηκε ανεπαρκής ώστε να αντισταθμίσει το αυξανόμενο κόστος των customer funds στις πολωνικές δραστηριότητές της, λέει η Fitch.

Επάρκεια δανεισμού

Σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές τράπεζες, οι πορτογαλικοί όμιλοι με την εξαίρεση της Santander Totta συνέχισαν την πιστωτική τυος επέκταση εντός του 2009, αν και σε χαμηλότερα επίπεδα από ό,τι στο παρελθόν. «Η πιστωτική επέκταση επιβραδύνθηκε σημαντικά τα τελευταία χρόνια», λέει ο κ. Urlich. Σήμερα, ο ρυθμός αύξησης του δανεισμού κινείται από 0% έως 5% για τις περισσότερες πορτογαλικές τράπεζες σε σύγκριση με ποσοστά προ της κρίσης που κινούνταν από 10 έως 15%. Αυτό έχει βοηθήσει στην επανόρθωση μιας σημαντικής ανισορροπίας ανάμεσα στην ταχεία ανάπτυξη του δανεισμού και μιας σχετικά χαμηλής εξέλιξης των καταθέσεων που προς το παρόν αυξάνονται με περίπου τον ίδιο ρυθμό με αυτόν της πίστωσης.

Η Fitch λέει ότι η συνεχιζόμενη ανάπτυξη του δανεισμού στο 2010 ειδικά από τις διεθνείς δραστηριότητες της τράπεζας θα ωφελήσει τα έσοδα. Αυτό, μαζί με τα διευρυνόμενα spreads δανεισμού «θα βοηθήσει στην διατήρηση του επιπέδου ή ακόμη και στην βελτίωση των περιθωρίων». Ωστόσο, η έκθεση προσθέτει ότι ο ανταγωνισμός για τις καταθέσεις είναι πιθανό να παραμείνει ισχυρός και τα κόστη χρηματοδότησης σχετικά υψηλά στο 2010, προσθέτοντας επιπλέον πίεση στα επιτοκιακά περιθώρια.

Διεθνής επέκταση

Οι πορτογαλικές τράπεζες αυξάνουν σταθερά τις διεθνείς του δραστηριότητες- ειδικά στις πορτογαλόφωνες και ταχέως αναπτυσσόμενες χώρες όπως η Βραζιλία, η Μοζαμβίκη και η Αγκόλα, προκειμένου να αντισταθμίσουν τις απώλειες από τις εγχώριες δραστηριότητές τους. Η βραδυκίνητη ανάπτυξη και η χαμηλή παραγωγικότητα ήταν ανέκαθεν οι μεγαλύτερες «πληγές» της Πορτογαλίας, ενώ μια δεκαετία με ανάπτυξη χαμηλότερη του μέσου όρου της Ε.Ε. έβλαψε την ανταγωνιστικότητα μιας μικρής οικονομίας που δεν μπορεί πλέον να βασιστεί στις υποτιμήσεις του νομίσματος προκειμένου να τονώσει τις εξαγωγές, όπως έκανε πριν έρθει το ευρώ.

Ωστόσο, η χαμηλή ανάπτυξη γλίτωσε την Πορτογαλία από τα προβλήματα που η παγκόσμια ύφεση προκάλεσε σε εταίρους της. «Η ανάπτυξη στην Ισπανία και την Ιρλανδία οδηγήθηκε από ραγδαία ανάπτυξη στις αγορές ακινήτων που τελικά αποδείχθηκαν επίπλαστες», λέει ο κ. Teixeira της Banif. «Ενώ η Ιρλανδία έπρεπε να δημιουργήσει μια «κακή τράπεζα» και το επίπεδο των μη εξυπηρετούμενων δανείων στην Ισπανία είναι πέντε φορές υψηλότερο από αυτό της Πορτογαλίας, το πορτογαλικό χρηματοοικονομικό σύστημα είναι επαρκώς κεφαλαιοποιημένο, κερδοφόρο και σε καλή φόρμα».