Οι τράπεζες πρέπει να μάθουν να ζουν με τα... πρόστιμα

Το 2013 η JP Morgan δέχθηκε πλήγμα όταν υποχρεώθηκε να καταβάλει ποσό 23 δισ. δολ. για πρόστιμα και διακανονισμούς και σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας αυτού σημείωσε ζημίες για πρώτη φορά από το 2004.

Τα βάσανά της προέκυψαν από διάφορες πηγές - κυρίως σχετίζονται με τις πωλήσεις τίτλων με εγγύηση υποθήκες και από δύο τράπεζες που αγόρασε και κατέρρευσαν εν μέσω της καταιγίδας του 2008: την Bear Stearns και τη Washington Mutual. Τον Νοέμβριο του 2013 προχώρησε σε δύο συμβιβασμούς σχετικά με παραβάσεις που αφορούσαν εξαπάτηση των ερευνητών της υπόθεσης των subprime. Ο ένας ήταν ύψους 13 δισ. δολ. με το υπουργείο Δικαιοσύνης των ΗΠΑ και ο άλλος 4,5 δις. δολ. με μια ομάδα θεσμικών επενδυτών.
Το μέγεθος των προστίμων καταδεικνύει την αποφασιστικότητα των ρυθμιστικών αρχών σε όλο τον κόσμο, όπως διαμορφώθηκε μετά την κρίση. Η JP Morgan μπορεί να στοχοποιήθηκε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη τράπεζα το 2013, αλλά σίγουρα δεν ήταν η μόνη που επλήγη από τις αγωγές.

Οι τράπεζες αναγκάζονταν να πληρώσουν πρόστιμα αρκετά συχνά την προηγούμενη δεκαετία. Αλλά πρόσφατα το μέγεθος και η συχνότητα των προστίμων αυτών, όπως και των διακανονισμών, αυξήθηκαν δραματικά. Από τα 199 δισ. δολ. των προστίμων των συμβιβασμών και των προβλέψεων στα οποία προχώρησαν οι 15 πιο τιμωρημένες τράπεζες του κόσμου στο διάστημα 2004-2013, τα 138 δισ. δολ. ή το 69% επιβλήθηκαν το 2012 και το 2013.

Σπίτια-ερείπια

Οι διακανονισμοί που αφορούν ενυπόθηκους τίτλους ευθύνονται για το μεγαλύτερο μέρος του κόστους αυτού. Είναι άλλωστε οι ίδιοι που χτύπησαν σκληρά και την Bank of America. Εξάλλου, οι επόπτες επιλήφθηκαν και θεμάτων που σχετίζονται με το ξέπλυμα χρήματος. Το 2012 οι αμερικανικές αρχές επέβαλαν στην HSBC, τη Standard Chartered και την ING συνολικό πρόστιμο 3,2 δισ. δολ. με την κατηγορία ότι διευκόλυναν αδιαφανείς χρηματοοικονομικές μεταφορές εκ μέρους χωρών όπως το Ιράν, η Κούβα και η Λιβύη και- στην περίπτωση της HSBC- τα μεξικάνικα καρτέλ ναρκωτικών.

Η αντιδημοφιλία των τραπεζών στη Δύση αυξήθηκε γρήγορα κατά τη διάρκεια των πρώτων φάσεων της οικονομικής κρίσης όταν υπήρχαν πανταχόθεν φωνές που ζητούσαν να τιμωρηθεί ο κλάδος συνολικά. Εν μέρει ο λόγος που οι επίσημοι καθυστέρησαν να αναλάβουν δράση είναι ότι περίμεναν την ισχυροποίηση των ισολογισμών ώστε να μπορούν να επιβάλουν πρόστιμα. «Αρχικά οι ρυθμιστικές αρχές ξεκίνησαν σιγά-σιγά καθώς δεν είχαν ανακύψει ακόμη όλα τα θέματα που ανέκυψαν στη συνέχεια», λέει ο Christopher Wheeler, τραπεζικός αναλυτής στην ιταλική επενδυτική Mediobanca. Επιπρόσθετα, δεν ήθελαν να καταστρέψουν τράπεζες που προσπαθούσαν να χτίσουν ξανά το κεφάλαιό τους στη μετά την κρίση περίοδο και να είναι συμβατές με τα κριτήρια της Βασιλείας ΙΙΙ.

Η πίεση εκ μέρους των φορολογουμένων άρχισε τελικά να έχει αποτέλεσμα. Οι ρυθμιστικές αρχές έγιναν ευαίσθητες σε ισχυρισμούς ότι άργησαν πολύ να επιβάλουν ποινές σε τράπεζες που αρκετοί θεωρούσαν υπεύθυνες για το ξεκίνημα της κρίσης. «Υπήρχε πολιτική ένταση σε ό,τι αφορά τις τράπεζες που τη γλίτωναν και κανείς δεν πήγαινε φυλακή», λέει ο Kenneth Davis αναλυτής στην αμερικανική επενδυτική Farr, Miller & Washington.

Ανθεκτικές τιμές μετοχών

Παρά τα τεράστια πρόστιμα που επιβλήθηκαν στις τράπεζες οι τιμές των μετοχών τους και τα κέρδη σε γενικές γραμμές τα πήγαν καλά-  ειδικά στις ΗΠΑ. Η μετοχή της JP Morgan (η οποία παρά τα 23 δισ. δολ. σε πρόστιμα και νομικά κόστη, αλλά και τις ζημίες που εμφάνισε στο γ΄ τρίμηνο κατάφερε να καταγράψει κέρδη το 2013) κινήθηκε ανοδικά κατά 18% στους 12 μήνες έως τα μέσα Φεβρουαρίου, ενώ της Bank of America βρέθηκε 40% υψηλότερα.

«Με τις εξαγορές μπήκαν στην άκρη ορισμένες μεγάλες προβλέψεις, ώστε να καλυφθεί η πιθανότητα περαιτέρω κακών δανείων που ίσως προκύψουν», λέει. «Σε ένα στάδιο μετά την κρίση αυτό τους έδωσε παραπάνω από 200% κάλυψη μη εξυπηρετούμενων δανείων. Λόγω του θωρακισμένου ισολογισμού τους, κατάφεραν σχεδόν να ισοφαρίσουν τα νομικά κόστη με τις προμήθειες που απελευθερώθηκαν».

Στην Ευρώπη η εικόνα είναι πιο μπερδεμένη. Κάποιες τράπεζες σήκωσαν το βάρος του προστίμου αρκετά εύκολα, αν και για κάποια ιδρύματα η κατάσταση αποδείχθηκε πιο περίεργη.

Μάχη ή συμβιβασμός;

Σε λίγες περιπτώσεις, οι τράπεζες πάλεψαν και αρνήθηκαν να δεχθούν ποινές από θεσμικά όργανα. Τον Δεκέμβριο η Κομισιόν επέβαλε πρόστιμο σε οκτώ τράπεζες (συνολικά 1,7 δισ. ευρώ) για τον σχηματισμό καρτέλ προκαθορισμού των Euribor και των Libor σε γεν. Η Credit Agricole και η HSBC απέρριψαν την προοπτική του διακανονισμού, ενώ η JP Morgan δέχθηκε το πρόστιμο για τη δραστηριότητά της στην αγορά του Libor γεν, αλλά όχι σε εκείνη του Euribor.

Ωστόσο, οι περισσότερες τράπεζες προτίμησαν να συμβιβαστούν με τις ρυθμιστικές αρχές. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτό οδήγησε σε μείωση των ποινών τους. Στις περιπτώσεις της Κομισιόν, η UBS και η Barclays πλήρωσαν πρόστιμα 2,5 δισ. ευρώ και 690 εκατ. ευρώ αντίστοιχα, αλλά απέφυγαν περαιτέρω επιβαρύνσεις αφότου βοήθησαν τις έρευνες και αποκάλυψαν την ύπαρξη των καρτέλ.

Τέτοια παραδείγματα δελεάζουν τις τράπεζες να κάνουν συμφωνίες και έχουν πείσει ορισμένα στελέχη ότι το να μη δεχθούν τις οφειλές τους μπορεί να είναι τελικά πιο κοστοβόρο για αυτές. «Όσο περισσότερο μια τράπεζα μάχεται, τόσο χειρότερη θα είναι η χρέωση αν τελικά ηττηθεί», λέει τραπεζικό στέλεχος στο Λονδίνο.

Για τις περισσότερες ο φόβος να έχουν έρευνες σε εκκρεμότητα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πρόθεσή τους να συμβιβαστούν. Επιδίωξαν γενικά είναι να εξαφανίσουν την αβεβαιότητα σε ό,τι αφορά τα μελλοντικά πρόστιμα όσο το δυνατόν γρηγορότερα και ο καλύτερος τρόπος για να συμβεί αυτό είναι να υπάρξει συμβιβασμός με τις ρυθμιστικές αρχές.

Οι αναλυτές λένε ότι η JP Morgan ήθελε να αποφύγει μια νομική διαμάχη με την κυβέρνηση, καθώς μπορεί να απαιτούσε έναν και πλέον χρόνο για να ολοκληρωθεί και θα οδηγούσε σε αρκετή ανεπιθύμητη προσοχή από τα media. Επιπλέον οι δικηγόροι λένε ότι είναι πιθανό αν η τράπεζα χάσει το συνολικό κόστος για αυτήν να είναι μεγαλύτερο από τα 13 δισ. δολ.- ποσό που κατέβαλε μέσω του συμβιβασμού.

Έρχονται περισσότερα;

Άλλες τράπεζες που αντιμετωπίζουν κατηγορίες σχετιζόμενες με τα ενυπόθηκα δάνεια στις ΗΠΑ θα το έβρισκαν δύσκολο να μην ακολουθήσουν το παράδειγμα της JP Morgan αποδεχόμενες παρόμοιο συμβιβασμό με τις ρυθμιστικές αρχές. «Η JP Morgan έθεσε τον κανόνα», λέει ο Mark Williams, ακαδημαϊκός στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης και πρώην bank examiner στη FED.

Επίκεινται περισσότερα πρόστιμα; Κρίνοντας από τα σχόλια διαφόρων τραπεζικών στελεχών και ρυθμιστικών αρχών, φαίνεται πιθανό πως ναι. «Δεν βλέπω ακόμη σημάδια ότι οι εποπτικές αρχές τελείωσαν», λέει ο Marco Mazzucchelli, πρώην στέλεχος της Liikanen Group που ορίστηκε το 2011 από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για να προτείνει αλλαγές στο χρηματοοικονομικό σύστημα της ενωμένης Ευρώπης.

Το υπουργείο Δικαιοσύνης των ΗΠΑ δηλώνει πως οι έρευνές του για χρηματοοικονομικές απάτες απέχουν πολύ από το να έχουν ολοκληρωθεί. Ο Anshu Jain στέλεχος της Deutsche Bank ανέφερε τον Ιανουάριο ότι θα χρειαζόταν χρόνος τουλάχιστον έως το τέλος του 2014 για την τράπεζα να αντιμετωπίσει τα κόστη από τους δικαστικούς αγώνες. Κάποιοι αναλυτές πιστεύουν ότι οι τράπεζες θα πληγούν και από άλλα πρόστιμα που σχετίζονται με υποθήκες στις ΗΠΑ, ενώ είναι πιθανό να βγει και ο τελικός λογαριασμός για τη χειραγώγηση των διατραπεζικών επιτοκίων - ειδικά με δεδομένο ότι η Ε.Ε. εξετάζει τώρα τα επιτόκια Libor σε ελβετικό φράγκο.

Το επόμενο μεγάλο σκάνδαλο θα αφορά την αγορά συναλλάγματος. Μια παγκόσμια έρευνα είναι σε εξέλιξη και αφορά τον καθορισμό των συναλλαγών συναλλάγματος. Ο επικεφαλής της βρετανικής Financial Conduct Authorities, της αρχής που εποπτεύει τις τράπεζες στη Μ. Βρετανία, Martin Wheatley, επισημαίνει ότι οι κατηγορίες για καθορισμό τιμών θυμίζουν την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί για τις αντίστοιχες κατηγορίες για το Libor.

Λίγοι αμφισβητούν τώρα ότι η έρευνα θα καταλήξει σε επιβολή προστίμων αρκετών δισεκατομμυρίων δολαρίων.
«Κάθε αγορά που επί δεκαετίες λειτουργεί αδιαφανώς είναι πιθανό να περιλαμβάνει ορισμένες σκιώδεις πρακτικές», σχολιάζει ο κ. John Coffee, καθηγητής νομικών στο Πανεπιστήμιο Columbia.

Προετοιμασία και προβλέψεις

Ενώ οι τιμές των τραπεζικών μετοχών και τα κέρδη τους σίγουρα δεν θα βοηθηθούν από τα όποια επιπρόσθετα πρόστιμα, τα ιδρύματα έχουν τουλάχιστον προετοιμαστεί βάζοντας στην άκρη σημαντικά αποθέματα. Αυτό θα διασφαλίσει ότι δεν θα χρειαστεί να αντλήσουν σημαντικό επιπλέον κεφάλαιο για να καλύψουν υποχρεώσεις τους, λένε αναλυτές.

Υπάρχει μπόλικη αβεβαιότητα σχετικά με το για πόσο οι τράπεζες θα συνεχίσουν να πλήττονται από μεγάλης κλίμακας δικαστικούς αγώνες. Κάποιοι προβλέπουν ότι οι τρέχουσες εκκρεμότητες θα κλείσουν σε δύο χρόνια. Λέγεται ωστόσο ότι ορισμένοι αναλυτές έχουν σταματήσει να θεωρούν τα κόστη από τις εποπτικές παρεμβάσεις «έκτακτα».

«...Μοιάζει προς το παρόν να είναι το κόστος του να κάνει κανείς business», επισημαίνει ο κ. Wheeler.
Συνεπεία των προστίμων, οι τράπεζες έχουν αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν. Μία από τις πιο προφανείς ενδείξεις εξέλιξης είναι η αυξημένη σημασία των διαχειριστών κινδύνου που παλαιότερα, προ κρίσης, αντιμετωπίζονταν ως δεύτερης ταχύτητας στελέχη. Για παράδειγμα, εν όψει του σκανδάλου με το ξέπλυμα χρήματος η JP Morgan προήγαγε τον επικεφαλής διαχείρισης κινδύνου, Marc Moses, στο βασικό της διοικητικό συμβούλιο.

«Είναι η εκδίκηση των "φυτών". Αυτοί είναι το κλειδί σε όλες τις τράπεζες. Είναι οι άνθρωποι που βλέπουν τους κινδύνους πριν γίνουν ζημιές. Είναι εκείνοι που θέτουν το παράδειγμα για τις βέλτιστες πρακτικές και για το τι πρέπει να κάνει η τράπεζα», λέει ο κ. Williams.

Μακροπρόθεσμη επίπτωση

Το μεγάλο ερώτημα είναι το εάν όλες οι ποινές θα εξυπηρετήσουν τους σκοπούς που οι ρυθμιστικές αρχές ελπίζουν και θα αποτρέψουν μια πιθανή επανάληψη των ίδιων παραπτωμάτων. Ο κ. Peace της Nomura λέει ότι οι τράπεζες έχουν ήδη προχωρήσει σε αρκετές βελτιώσεις στα συστήματά τους, αλλά δεν είναι δυνατόν να διασφαλιστεί ότι όλοι οι υπάλληλοι θα λειτουργήσουν εντός του πλαισίου.

Ο κ. Williams επισημαίνει ότι η αύξηση των χρηματικών προστίμων για τραπεζίτες που λειτουργούν παράτυπα θα οδηγήσει σε μείωση του υπερβάλλοντος κινδύνου που αναλαμβάνουν τα τραπεζικά στελέχη. «Για να το προχωρήσω, τα αυστηρότερα πρόστιμα και οι πιο επιθετικές εποπτικές αρχές θα τραβήξουν την προσοχή των τραπεζικών στελεχών», λέει. «Και για να το πάω ακόμη παραπέρα, το να απευθύνονται όχι μόνο αστικές κατηγορίες, αλλά και ποινικές θα βοηθήσει να αλλάξει η κακή συμπεριφορά των τραπεζικών στελεχών».

Άλλοι προσθέτουν πως για να προληφθούν μελλοντικά παραπτώματα δεν είναι μόνο οι τράπεζες που πρέπει να βελτιώσουν τις πρακτικές τους, αλλά και οι επενδυτές. «Είναι θέμα του να εξοικειωθούμε συλλογικά με τη διαχείριση κινδύνου - και οι επενδυτές και οι τράπεζες», λέει ο κ. Mazzuchelli.

Η πλήρης επίπτωση των νομικών διαμαχών και του κόστους τους και το γεγονός ότι είχαν ως αποτέλεσμα την κυριαρχία ορισμένων απεχθών πρακτικών την τελευταία δεκαετία έχουν ακόμη πολύ δρόμο για να γίνουν γνωστά. Αλλά όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα, τα πρόστιμα έχουν γίνει βασικό χαρακτηριστικό του τραπεζικού κλάδου και είναι πιθανό να μείνουν έτσι τουλάχιστον τα επόμενα λίγα χρόνια.