Τι σηματοδοτεί η επιστροφή της αριστεράς στη Λατινική Αμερική

Με την ορκωμοσία του Προέδρου της Βραζιλίας Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα την 1η Ιανουαρίου, οι έξι μεγαλύτερες οικονομίες της Λατινικής Αμερικής διοικούνται πλέον από αριστερές κυβερνήσεις.

Εκτός από τον Λούλα, σε αυτούς τους ηγέτες περιλαμβάνονται ο Αντρές Μανουέλ Λόπες Ομπραδόρ στο Μεξικό, ο Αλμπέρτο Φερνάντεζ στην Αργεντινή, ο Γκάμπριελ Μπόριτς στη Χιλή, ο Γκουστάβο Πέτρο στην Κολομβία και η Ντίνα Μπολουάρτε στο Περού. Όλοι αυτοί οι ηγέτες αντικατέστησαν έναν πιο συντηρητικό ή κεντρώο προκάτοχο και, με εξαίρεση τους Φερνάντες και Λόπες Ομπραδόρ, έχουν επίσης εκλεγεί όλοι τους τελευταίους 18 μήνες.

Toύτο σηματοδοτεί ότι η ιδεολογική μετατόπιση προς την αριστερά στη Λατινική Αμερική είναι και σχετικά νέα και μια στροφή από το πρόσφατο παρελθόν της περιοχής.

H «ροζ παλίρροια»

Αν η εμφάνιση ενός αριστερού κύματος στη Λατινική Αμερική μας ακούγεται κάτι γνώριμο, είναι επειδή πράγματι είναι. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 έως τις αρχές της δεκαετίας του 2010, οι ψηφοφόροι στην Αργεντινή, τη Βολιβία, τη Βραζιλία, τον Ισημερινό και τη Βενεζουέλα ανέτρεψαν τις φιλικές προς τις επιχειρήσεις κυβερνήσεις τους, οι οποίες, κατά την προηγούμενη δεκαετία, εισήγαγαν νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις οι οποίες τόνωσαν την οικονομική ανάπτυξη, αλλά ως επί το πλείστον απέτυχαν να αντιμετωπίσουν την ανισότητα. Στη θέση τους, οι ψηφοφόροι εξέλεξαν αριστερές κυβερνήσεις που προσπάθησαν να εισαγάγουν πολιτικές που αποσκοπούσαν να βελτιώσουν την οικονομική κατάσταση της μεγαλύτερης μάζας του πληθυσμού.

Αναφερόμενη συχνά ως «ροζ παλίρροια», αυτή η στροφή προς την αριστερή, λαϊκιστική πολιτική εγκαινίασε μια περίοδο αυξημένων κοινωνικών δαπανών και προστατευτικών εμπορικών πολιτικών στη Λατινική Αμερική.

Ο πρώτος ηγέτης της «ροζ παλίρροιας» στην περιοχή ήταν ο πρόεδρος της Βενεζουέλας Ούγκο Τσάβες, ο οποίος εξελέγη το 1999. Ο επόμενος ήταν ο πρόεδρος της Βραζιλίας Λούλα (ο οποίος εξελέγη για πρώτη φορά το 2002 και πρόσφατα επανεξελέγη αφού κέρδισε τον πρώην ακροδεξιό πρόεδρο Ζαΐρ Μπολσονάρο ). Στη συνέχεια ήρθε ο πρόεδρος της Αργεντινής Νέστορ Κίρχνερ (ο οποίος εξελέγη το 2003), ακολουθούμενος από τον πρόεδρο της Βολιβίας Έβο Μοράλες (ο οποίος εξελέγη το 2005) και τον πρόεδρο του Ισημερινού Ραφαέλ Κορέα (ο οποίος εξελέγη το 2007).

Με κινητήριο μοχλό τις υψηλές τιμές των εμπορευμάτων και την κινεζική ζήτηση για ακατέργαστα αγαθά, αυτές οι αριστερές κυβερνήσεις απολάμβαναν για χρόνια υψηλά ποσοστά αποδοχής ενώ εκδήλωναν την αντίθεσή τους εναντίον χωρών που θεωρούσαν ιμπεριαλιστικές, όπως οι ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ισπανία. Αλλά η ροζ παλίρροια άρχισε να ξεφουσκώνει τη δεκαετία του 2010, καθώς τα λαϊκιστικά μέτρα έπαψαν να είναι δημοφιλή. Αυτό οδήγησε στην πτώση πολλών κυβερνήσεων και στην άνοδο πιο συντηρητικών, φιλικών προς τις επιχειρήσεις κυβερνήσεων.

Μια δεύτερη ροζ παλίρροια;

Το σημερινό κύμα αριστερών ηγετών της Λατινικής Αμερικής αξίζει πιο προσεκτική εξέταση προτού αρχίσουμε να το αποκαλούμε δεύτερη «ροζ παλίρροια».

Πρώτον, η στροφή προς τα αριστερά φαίνεται να είναι ως επί το πλείστον προϊόν της «ψήφου του πορτοφολιού» (pocketbook), στην οποία οι ψηφοφόροι τιμωρούν την κυβέρνηση — και την πολιτική ελίτ — για τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η χώρα τους.

Πράγματι, οι τέσσερις νεότεροι ηγέτες εξελέγησαν όλοι σε μια περίοδο αυξανόμενης παγκόσμιας οικονομικής αβεβαιότητας λόγω των επιπτώσεων της πανδημίας και (πιο πρόσφατα) της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία, η οποία έχει μεταφραστεί σε υψηλά ποσοστά πληθωρισμού και ανεργίας στα Λατινικά Αμερική. Ο πρόεδρος της Χιλής Γκάμπριελ Μπόριτς εξελέγη τον Δεκέμβριο του 2021. Ο πρόεδρος της Κολομβίας Γκουστάβο Πέτρο εξελέγη τον Ιούνιο του 2022. Ο πρόεδρος της Βραζιλίας Λούλα ντα Σίλβα εξελέγη τον Οκτώβριο του 2022 και η πρώην αντιπρόεδρος του Περού που έγινε πρόεδρος, η Ντίνα Μπολουάρτε, ανέλαβε την εξουσία τον Δεκέμβριο του 2022 μετά την αποπομπή του προκατόχου της Πέδρο Καστίγιο (ο οποίος προερχόταν από το ίδιο αριστερό κόμμα της Μπολουάρτε και ανέλαβε καθήκοντα τον Ιούλιο του 2021).

Σε περιόδους οικονομικής δυσπραγίας, οι ψηφοφόροι συχνά οδηγούν στην έξοδο τις υφιστάμενες κυβερνήσεις και τις καθιερωμένες ιδεολογίες υπέρ νεότερων φωνών που προωθούν έναν διαφορετικό τρόπο διαχείρισης της οικονομίας. Οι προεδρικές εκλογές του Εκουαδόρ τον Φεβρουάριο του 2021 — στις οποίες ο συντηρητικός τραπεζίτης Γκιγιέρμο Λάσο νίκησε τον λαϊκιστή υποψήφιο Άνρτρες Αραούς (που υποστηρίχθηκε από τον πρώην αριστερό πρόεδρο της χώρας) υποσχόμενος οικονομική ανάπτυξη με την εφαρμογή φιλικών προς την ελεύθερη αγορά πολιτικών — μας υπενθυμίζουν ότι δεν πρόκειται για ένα αριστερό κύμα αλλά μάλλον για μια κίνηση κατά του κατεστημένου. Η ίδια επιθυμία για μια νέα ηγεσία συνέβαλε επίσης στην εκλογική νίκη του Χιλιανού Προέδρου Μπόριτς τον Δεκέμβριο του 2021 και στη νίκη του Κολομβιανού προέδρου Πέτρο τον Ιούνιο του 2022, δεδομένου ότι οι αριστερές εκστρατείες τους επικεντρώθηκαν και οι δύο στην αντιπαράθεση με το εξαιρετικά αντιδημοφιλές πολιτικό κατεστημένο.

Ομοίως, η δημόσια στήριξη προς τους σημερινούς αριστερούς ηγέτες είναι χαμηλότερη από εκείνη της προηγούμενης ροζ παλίρροιας, οδηγώντας σε υψηλό βαθμό πολιτικής αστάθειας σε ορισμένες χώρες. Κατά τη διάρκεια της ροζ παλίρροιας, μια έκρηξη στη ζήτηση εμπορευμάτων είδε τις παγκόσμιες τιμές να εκτοξεύονται στα ύψη για τις εξαγωγές ενέργειας, αγροτικών προϊόντων και μετάλλων της Λατινικής Αμερικής, γεγονός που επέτρεψε στους ηγέτες να επεκτείνουν ευρέως δημοφιλή κοινωνικά προγράμματα.

Στην πραγματικότητα, η λαϊκίστρια πρώην πρόεδρος της Αργεντινής (και νυν αντιπρόεδρος), Κριστίνα Φερνάντεζ ντε Κίρχερ, ολοκλήρωσε τη δεύτερη θητεία της το 2015 με ποσοστό αποδοχής λίγο πάνω από 50%. Ο πρόεδρος της Βραζιλίας ντα Λούλα τελείωσε τη δεύτερη θητεία του το 2010 με ποσοστό αποδοχής 83%, και ο Τσάβες της Βενεζουέλας είχε ποσοστό αποδοχής 57% όταν πέθανε μετά από 14 χρόνια στην εξουσία.

Αντίθετα, οι σημερινοί αριστεροί ηγέτες είδαν το ποσοστό αποδοχής τους να πέφτει γρήγορα μετά από λίγους μόνο μήνες στην εξουσία, λόγω της αδυναμίας τους να ακολουθήσουν γρήγορα τις υποσχεθείσες μεταρρυθμίσεις και να διατηρήσουν υψηλά επίπεδα δαπανών για την κοινωνική πρόνοια. Το ποσοστό αποδοχής του προέδρου της Χιλής Μπόριτς είναι επί του παρόντος περίπου στο 33%, περιορίζοντας την ικανότητά του να θεσπίσει μια νέα διαδικασία συνταγματικής μεταρρύθμισης. Το αβυσσαλέα χαμηλό ποσοστό αποδοχής 7,9% του προέδρου της Αργεντινής Φερνάντεζ σηματοδοτεί ότι είναι σχεδόν βέβαιο πώς θα είναι πρόεδρος μιας θητείας, καθώς ακόμη και ο δικός του συνασπισμός εξετάζει το ενδεχόμενο να προτείνει άλλον υποψήφιο στις επόμενες γενικές εκλογές της χώρας τον Οκτώβριο του 2023.

Τέλος, οι σημερινοί αριστεροί ηγέτες δεν έχουν την ίδια χαρισματική έλξη με τις προσωπικότητες των αρχών της δεκαετίας του 2000, καταδεικνύοντας βασικές διαφορές μεταξύ της αριστερής αλλαγής της δεκαετίας του 2000 και αυτής του σήμερα. Αν και ο αντίκτυπος του χαρίσματος είναι δύσκολο να μετρηθεί, η άνοδος της αριστεράς στη Λατινική Αμερική τη δεκαετία του 2000 οφείλεται εν μέρει στην ικανότητα των πολιτικών να διαβάζουν και να ανταποκρίνονται στο πολιτικό κλίμα.

Οι παθιασμένες ομιλίες του Τσάβες της Βενεζουέλας προσέλκυαν εκατομμύρια θεατές κάθε βράδυ και στις συγκεντρώσεις του Λούλα η συμμετοχή έφτανε σε επίπεδα ρεκόρ. Οι σημερινοί αριστεροί ηγέτες δεν έχουν το ίδιο χάρισμα με τους προκατόχους τους και, με τη σειρά τους, έχουν δυσκολευτεί να συγκεντρώσουν τα ίδια επίπεδα λαϊκής στήριξης. Ακόμη και η δημόσια εικόνα του κάποτε δημοφιλούς Λούλα της Βραζιλίας έχει αμαυρωθεί από καταγγελίες για διαφθορά και μια σύντομη περίοδο φυλάκισης - με νίκη επί του Μπολσονάρο με διαφορά μόλις 1,8%, στις πιο οριακές προεδρικές εκλογές στην ιστορία της Βραζιλίας.

Ως εκ τούτου, η πρόσφατη στροφή προς τα αριστερά στη Λατινική Αμερική είναι περισσότερο το αποτέλεσμα μιας αντίδρασης κατά του κατεστημένου εν μέσω μεγάλης οικονομικής αστάθειας. Με άλλα λόγια, οι ψηφοφόροι εκλέγουν πρωτίστως τους ηγέτες τους με βάση την περιφρόνηση για τις υπάρχουσες πολιτικές ελίτ που πιστεύουν ότι απέτυχαν να βελτιώσουν σημαντικά το βιοτικό επίπεδο και ενδιαφέρονται λιγότερο για το πολιτικό κόμμα των υποψηφίων.

Η προσδοκία των πολιτών της Λατινικής Αμερικής για γρήγορα αποτελέσματα και η αποτυχία των κυβερνήσεων τους να τα επιτύχουν λόγω της οικονομικής πραγματικότητας έχει, στην πραγματικότητα, οδηγήσει στην άνοδο των ακροδεξιών ιδεολογιών δημιουργώντας έναν κύκλο αναποτελεσματικής διακυβέρνησης και απογοήτευσης των ψηφοφόρων με το «status quo». Καθώς οι ψηφοφόροι στη Λατινική Αμερική απομακρύνονται από την κεντροδεξιά, την κεντροαριστερά και, σε ορισμένες περιπτώσεις, την ακροαριστερή ιδεολογία που θεωρούνται μέρος της «πολιτικής ελίτ», οι ακροδεξιοί υποψήφιοι έχουν αρχίσει να ενισχύουν την απήχησή ως εχθροί του κατεστημένου.

Όταν εξελέγη για πρώτη φορά το 2018, ο Μπολσονάρο ήταν ευρέως δημοφιλής. Παρά την ταραχώδη θητεία του στον προεδρικό θώκο που στιγματίστηκε από σκάνδαλα διαφθοράς και διαμάχες σχετικά με τον χειρισμό της κρίσης του κορωνοϊού από την κυβέρνησή του, ο Μπολσονάρο παραλίγο να νικήσει τον Λούλα στις εκλογές του 2022. Και ως απάντηση σε αυτή την οριακή ήττα, οι θυμωμένοι υποστηρικτές του εισέβαλαν επίσης και βανδάλισαν το Κογκρέσο στη Μπραζίλια στις 8 Ιανουαρίου — καταδεικνύοντας ότι ο Μπολσονάρο και το ακροδεξιό μήνυμά του «πολιτικού αουτσάιντερ» έχει ακόμα απήχηση σε πολλούς Βραζιλιάνους.

Τα τελευταία χρόνια, άλλες χώρες της Νότιας Αμερικής έχουν δει επίσης την άνοδο υπερσυντηρητικών ηγετών, συμπεριλαμβανομένου του νεοφιλελεύθερου Χαβιέ Μιλέι στην Αργεντινή, του πρώην προεδρικού υποψηφίου της Χιλής Χοσέ Αντόνιο Καστ και του πρώην προεδρικού υποψηφίου της Κολομβίας Ροδόλφο Χερνάντεζ.

Οι περισσότεροι από αυτούς τους ηγέτες έχουν κερδίσει υποστηρικτές με μια ατζέντα που περιστρέφεται γύρω από κοινωνικά θέματα όπως η μετανάστευση και οι αμβλώσεις, αν και ορισμένοι (όπως ο Λάσο του Ισημερινού) έχουν διατηρήσει μια αυστηρά οικονομική ατζέντα. Όλοι όμως υιοθετούν μια εθνικιστική πλατφόρμα.