Στο μυαλό του Πούτιν, των Siloviki και της ρωσικής ελίτ

Καθώς η Ρωσία βυθίζεται σε στρατιωτικό τέλμα και οικονομική κρίση, ένα κεντρικό ερώτημα είναι εάν μπορεί να απομακρυνθεί ο Πούτιν (ή να πειστεί να παραιτηθεί) από τις ίδιες τις ρωσικές ελίτ, προκειμένου αυτές να προσπαθήσουν να βγάλουν τη Ρωσία και τους εαυτούς τους από τον λάκκο στον οποίο τους έριξε. Για να εκτιμηθούν οι πιθανότητες για κάτι τέτοιο απαιτείται κατανόηση της φύσης των σύγχρονων ρωσικών ελίτ και, κυρίως, του εσωτερικού πυρήνα του Πούτιν, γράφει ο Anatol Lieven σε άρθρο του στους Financial Τimes.

Ο senior fellow στο Quincy Institute for Responsible Statecraft και συγγραφέας του «Ukraine and Russia: A Fraternal Rivalry» δίνει την ιστορική αλλά και σημερινή εικόνα της ομάδας που έχει τα ηνία της Ρωσίας, ξεκινώντας από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης.

Παλαιότερα, προκειμένου να απεικονίσει το βάθος της ρωσικής καταστροφής τη δεκαετία του 1990 και να ταυτιστεί με όλους εκείνους που υπέφεραν από αυτήν, ο Πούτιν δήλωσε ότι σε ένα στάδιο αναγκάστηκε -ενώ ήταν ακόμη αντισυνταγματάρχης της KGB- να δουλέψει ως οδηγός ταξί προκειμένου να συμπληρώσει το εισόδημά του. 

Παρά τη συσσώρευση τεράστιου πλούτου και δύναμης, ο Πούτιν και ο στενός κύκλος του παραμένουν αγανακτισμένοι με τον τρόπο που κατέρρευσε η ΕΣΣΔ. Ο «πραγματικός τσεκίστας» (nastoyashchy chekist) ήταν μια σοβιετική φράση προπαγάνδας που αναφερόταν στις ιδιότητες της πειθαρχίας, του θάρρους, της ιδεολογικής δέσμευσης και της ειλικρίνειας που υποτίθεται ότι χαρακτηρίζουν την Τσέκα, την πρώτη σοβιετική μυστική αστυνομία που σχηματίστηκε από τον Λένιν και τους συνεργάτες του.

Έγινε αντικείμενο πολλών σοβιετικών ανέκδοτων, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Πούτιν και η ελίτ του συνεχίζουν να βλέπουν τους εαυτούς τους υπό αυτό το πρίσμα, ως τη ραχοκοκαλιά της Ρωσίας -αν και ο Πούτιν, που κάθε άλλο παρά είναι επαναστάτης, φαίνεται να ταυτίζεται πολύ πιο έντονα με τις ελίτ που σχετίζονταν με την ασφάλεια στην αυτοκρατορική Ρωσία.

Στα πρώτα του χρόνια στην εξουσία, ο Πούτιν (ο οποίος ήταν σχετικά κατώτερος αξιωματικός της KGB) μπορούσε να θεωρηθεί ως «πρώτος μεταξύ ίσων» σε μια ελίτ φίλων και συναδέλφων. Οχι πια. Όλο και περισσότερο, ακόμη και οι Siloviki έχουν πλέον μετατραπεί σε υπηρέτες του απολυτάρχη -όπως φάνηκε ξεκάθαρα από τον εξευτελισμό του αρχηγού των υπηρεσιών πληροφοριών Sergey Naryshkin από τον Πούτιν, στη συνεδρίαση του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας την παραμονή του πολέμου. Μια τέτοια περιφρονητική συμπεριφορά προς τους άμεσους πιστούς του θα μπορούσε να κοστίσει στον Πούτιν, όπως συνέβη σε τόσους παλιούς απολυτάρχες.

Ο εσωτερικός πυρήνας περιλαμβάνει τον υπουργό Άμυνας Sergei Shoigu (πρώην υπουργός έκτακτης ανάγκης και όχι επαγγελματίας στρατιώτης), τον Nikolai Patrushev, πρώην επικεφαλής της εσωτερικής υπηρεσίας πληροφοριών και νυν γραμματέα του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας της Ρωσίας και τον Igor Sechin, τον πρώην αντιπρόεδρο της κυβέρνησης που διορίστηκε από τον Πούτιν για να διευθύνει την εταιρεία πετρελαίου Rosneft. 

Αυτοί οι άντρες είναι γνωστοί στη Ρωσία ως «Siloviki» -«άντρες με δύναμη». Θα πρέπει να γίνει ένας σαφής διαχωρισμός μεταξύ των «Siloviki» και της ευρύτερης ρωσικής ελίτ -μεγάλες, πολύ ανόμοιες και διχασμένες ομάδες ισχυρών επιχειρηματιών, ανώτερων αξιωματούχων εκτός του στενού κύκλου, κορυφαίων προσωπικοτήτων των μέσων ενημέρωσης, κορυφαίων στρατηγών, πατριωτών, διανοουμένων και του ετερόκλητου πλήθους τοπικών αξιωματούχων που απαρτίζουν την ηγεσία του κόμματος του Πούτιν Ενωμένη Ρωσία.

Μεταξύ ορισμένων από τις ευρύτερες ρωσικές ελίτ, η ανησυχία για την εισβολή στην Ουκρανία και τις συνέπειές της είναι ήδη εμφανής. Φυσικά, αυτό ξεκίνησε με τις οικονομικές ελίτ, δεδομένου ότι κατανοούν τον καταστροφικό αντίκτυπο των δυτικών κυρώσεων στη ρωσική οικονομία. Ο Roman Abramovich ήδη είδε τα περιουσιακά του στοιχεία στο Ηνωμένο Βασίλειο να δεσμεύονται. Ο Mikhail Fridman, πρόεδρος του ομίλου Alfa (που έχει χτυπηθεί σκληρά από τις κυρώσεις της Δύσης) και ένας από τους επιζώντες πρώην «ολιγάρχες» της εποχής της δεκαετίας του 1990, ζήτησε να τερματιστεί πρόωρα ο πόλεμος, όπως και ο μεγιστάνας του αλουμινίου Oleg Deripaska.

Εάν δεν υπάρξει ειρηνευτική συμφωνία και ο ρωσικός λαός δει μια απότομη πτώση του βιοτικού του επιπέδου, τότε η αναταραχή και η κρατική καταστολή θα αυξηθούν σημαντικά, όπως και η δυσαρέσκεια των ευρύτερων ελίτ. Αυτά, ωστόσο, δεν μεταφράζονται σε συλλογικούς θεσμούς και, ίσως το πιο σημαντικό, σε συλλογικές ταυτότητες που θα επέτρεπαν να γίνει εύκολα ο συνδυασμός ώστε να ανατραπεί ο Πούτιν. Ενας Ρώσος φίλος μού περιέγραψε τη Δούμα (κάτω βουλή του ρωσικού κοινοβουλίου) ως «ένα σωρό γεμάτο διάφορα σάπια λαχανικά». Αυτό είναι λίγο αγενές, η Δούμα έχει μερικούς αξιοπρεπείς ανθρώπους, αλλά θα ήταν μάταιο να αναζητήσουμε οποιοδήποτε είδος πολιτικής ηγεσίας.

Ο στρατός, ο οποίος αλλού στον κόσμο θα ήταν ο συνήθης «ύποπτος» πίσω από ένα πραξικόπημα, έχει αποπολιτικοποιηθεί αποφασιστικά, πρώτα από το σοβιετικό κράτος και τώρα από αυτό του Πούτιν, με αντάλλαγμα τεράστια κρατική χρηματοδότηση. Επίσης, τώρα δεσμεύεται για στρατιωτική νίκη στην Ουκρανία, ή τουλάχιστον κάτι που μπορεί να παρουσιαστεί ως νίκη.

Από την άλλη πλευρά, η ανελέητη εκκαθάριση στα ανώτατα κλιμάκια του στρατού από τον Πούτιν, σε συνδυασμό με την ανικανότητα που επιδεικνύει η ανώτατη διοίκηση στην εισβολή στην Ουκρανία, θα μπορούσε να οδηγήσει σε σημαντική δυσαρέσκεια στο στράτευμα, συμπεριλαμβανομένων των κατώτερων στρατηγών. Αυτό σημαίνει ότι ενώ ο ίδιος ο στρατός δεν θα κινηθεί εναντίον του Πούτιν, είναι επίσης πολύ απίθανο να κινηθεί για να τον σώσει.

Μια από τις πιο αποτελεσματικές πιέσεις μπορεί να προέλθει από τους γόνους των ελίτ του Πούτιν. Οι γονείς, σχεδόν όλοι, μεγάλωσαν και ξεκίνησαν την καριέρα τους τα τελευταία χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης. Τα παιδιά τους, ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις έχουν σπουδάσει και έχουν ζήσει στη Δύση. Πολλοί συμφωνούν, τουλάχιστον κατ' ιδίαν, με την Elizaveta Peskova, κόρη του εκπροσώπου Τύπου του Πούτιν, Dmitry Peskov, που διαμαρτυρήθηκε για τον πόλεμο στο Instagram (η ανάρτηση αφαιρέθηκε γρήγορα). 

Οι Siloviki, ωστόσο, είναι τόσο στενά ταυτισμένοι με τον Πούτιν και τον πόλεμο, που μια αλλαγή στο ρωσικό καθεστώς θα συνεπάγεται την αποχώρηση των περισσότερων από την εξουσία, πιθανώς σε αντάλλαγμα μιας υπόσχεσης ότι δεν θα συλλαμβάνονταν και θα διατηρούσαν τον πλούτο της οικογένειάς τους (αυτή ήταν η εγγύηση που έδωσε ο Πούτιν στον προκάτοχό του Γέλτσιν).

Ωστόσο, αυτή η αλλαγή μπορεί να αργήσει πολύ. Οι Siloviki έχουν περιγραφεί με ακρίβεια ως βαθιά διεφθαρμένοι -αλλά η διαφθορά τους έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ο πατριωτισμός είναι η ιδεολογία τους και ο τρόπος με τον οποίο δικαιολογούν στον εαυτό τους τον τεράστιο πλούτο τους.

Κάποτε, γράφει ο Anatol Lieven, μίλησα με έναν πρώην ανώτερο σοβιετικό αξιωματούχο που είχε κρατήσει επαφή με τους παλιούς του φίλους στην ελίτ του Πούτιν. «Ξέρετε», σημείωσε, «στη σοβιετική εποχή, οι περισσότεροι από εμάς ήμασταν πραγματικά πολύ ευχαριστημένοι με μια έγχρωμη τηλεόραση, την πρόσβαση σε ειδικά καταστήματα με κάποια δυτικά προϊόντα και διακοπές στο Σότσι. Ήμασταν τέλεια και συγκρίναμε τους εαυτούς μας μόνο με τον υπόλοιπο πληθυσμό, όχι με τις δυτικές ελίτ.

»Σήμερα, βέβαια, στους Siloviki αρέσουν οι δυτικές πολυτέλειες, αλλά δεν ξέρω αν όλος αυτός ο κολοσσιαίος πλούτος τούς κάνει πιο ευτυχισμένους ή αν είναι τα ίδια τα χρήματα το πιο σημαντικό πράγμα για αυτούς. Νομίζω ότι ένας λόγος που κλέβουν σε τέτοια κλίμακα είναι ότι βλέπουν τους εαυτούς τους ως εκπροσώπους του κράτους και πιστεύουν ότι το να είναι κάποιος πιο φτωχός από ορισμένους επιχειρηματίες θα είναι μια ταπείνωση, ακόμη και ένα είδος προσβολής του κράτους. Κάποτε το κρατικό αξίωμα έδινε ένα κορυφαίο στάτους. Τώρα πρέπει να έχεις και τεράστια χρηματικά ποσά. Αυτό προκάλεσε η δεκαετία του 1990 στη ρωσική κοινωνία».

Οι Siloviki είναι προσκολλημένοι στην ιδέα της δημόσιας τάξης, μια τάξη που εγγυάται τη δική τους δύναμη και περιουσία, αλλά η οποία επίσης πιστεύουν ότι είναι αναγκαία για να αποτραπεί ο κίνδυνος να ξαναπέσει η Ρωσία στο χάος της δεκαετίας του 1990.

Ένα από τα χειρότερα αποτελέσματα αυτού του πολέμου θα είναι η βαθιά και μακροχρόνια απομόνωση της Ρωσίας από τη Δύση. Ο Πούτιν και οι Siloviki, όμως (αν και όχι πολλοί στις ευρύτερες ελίτ) καλωσορίζουν αυτή την απομόνωση. Εντυπωσιάζονται με το κινεζικό μοντέλο: μια εξαιρετικά δυναμική οικονομία, μια πειθαρχημένη κοινωνία και μια αναπτυσσόμενη στρατιωτική υπερδύναμη που κυβερνάται με σιδερά πυγμή από μια ελίτ η οποία συνδυάζει τεράστιο πλούτο και βαθύ πατριωτισμό, προωθώντας την ιδέα της Κίνας ως ξεχωριστού και ανώτερου πολιτισμού.

Μπορεί κάλλιστα να θέλουν η Δύση να σπρώξει τη Ρωσία στην αγκαλιά της Κίνας, παρά τον κίνδυνο ότι αυτό θα μετατρέψει τη Ρωσία σε εξαρτώμενη από την Κίνα χώρα. Και φυσικά πιστεύουν ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία θα εδραιώσει το πατριωτικό αίσθημα στη Ρωσία, καθώς και θα τους επιτρέψει να προχωρήσουν σε εντατική καταστολή στο όνομα της υποστήριξης της πολεμικής προσπάθειας. Αυτή η καταστολή έχει ήδη ξεκινήσει, με το κλείσιμο των τελευταίων εναπομεινάντων ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης της χώρας.

Πάνω απ' όλα, για βαθιά ιστορικούς, πολιτιστικούς, επαγγελματικούς και προσωπικούς λόγους, οι Siloviki και η ρωσική επίσημη ελίτ είναι απόλυτα, αμετάκλητα προσηλωμένοι στην ιδέα της Ρωσίας ως μεγάλης δύναμης και ενός πόλου σε ένα πολυπολικό κόσμο. Εάν δεν πιστεύεις σε αυτό, δεν είσαι μέρος του ρωσικού κατεστημένου, όπως και αν δεν πιστεύεις στην παγκόσμια πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ, δεν είσαι μέρος του κατεστημένου εξωτερικών και ασφάλειας των ΗΠΑ, γράφει ο συγγραφέας.

Η θέση της Ουκρανίας σε αυτό το δόγμα συνοψίστηκε με ακρίβεια από τον πρώην σύμβουλο εθνικής ασφάλειας των ΗΠΑ Zbigniew Brzezinski: «Χωρίς την Ουκρανία, η Ρωσία παύει να είναι μια ευρασιατική αυτοκρατορία». Το ρωσικό κατεστημένο συμφωνεί απόλυτα. Συμφωνούν επίσης, τα τελευταία 15 τουλάχιστον χρόνια, ότι η πρόθεση της Αμερικής είναι να υποβιβάσει τη Ρωσία σε μια υποτελή τρίτης διαλογής δύναμη. Πιο πρόσφατα, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η Γαλλία και η Γερμανία δεν θα αντιταχθούν ποτέ στις ΗΠΑ. «Στα δυτικά, έχουμε μόνο εχθρούς», όπως είπε ένας διανοούμενος του κατεστημένου το 2019.

Το ρωσικό κατεστημένο βλέπει την ενθάρρυνση του ουκρανικού εθνικισμού ως βασικό στοιχείο της αντιρωσικής στρατηγικής της Ουάσιγκτον. Ακόμη και κατά τα άλλα ήρεμα και λογικά μέλη του ρωσικού κατεστημένου γρύλιζαν με μανία, όταν τόλμησα να προτείνω σε συνομιλία ότι θα ήταν καλύτερα για την ίδια τη Ρωσία να αφήσει την Ουκρανία να φύγει. Φαίνονται προετοιμασμένοι, αν χρειαστεί, να πολεμήσουν ανελέητα για μεγάλο χρονικό διάστημα, και με τεράστιο κόστος και κίνδυνο για το καθεστώς τους, προκειμένου να αποτρέψουν κάτι τέτοιο.