Ο εθνικισμός, ο Ντράγκι και η κρίση της Ευρώπης

Πρόσφατα έγραψα για την κρίση του ισλαμικού ριζοσπαστισμού και του προβλήματος του ευρωπαϊκού εθνικισμού.

Τα γεγονότα αυτής της εβδομάδας μου δίνουν την ευκαιρία να ασχοληθώ και πάλι με το ζήτημα του ευρωπαϊκού εθνικισμού, αυτή τη φορά από την οπτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, χρησιμοποιώντας έναν όρο που μόνο οι οικονομολόγοι θα μπορούσαν να εφεύρουν: την ποσοτική χαλάρωση.

Τα ευρωπαϊκά μέσα ενημέρωσης έχουν πλημμυρίσει την τελευταία εβδομάδα με διαρροές αναφορικά με τα σχέδια της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας να τονώσει την προβληματική ευρωπαϊκή οικονομία, με την εφαρμογή ποσοτικής χαλάρωσης. Το θέμα, που έφερε πρώτα στο φως το Der Spiegel και ακολούθησαν άλλα ΜΜΕ, δεν έχει διαψευσθεί από κανέναν στην ΕΚΤ, ούτε από κάποιον ανώτατο Ευρωπαίο αξιωματούχο. Ως εκ τούτου μπορούμε να πούμε ότι είναι μια επίσημη διαρροή, διότι γνωστοποιεί σε όλους τι έρχεται, πριν από την επίσημη ανακοίνωση αυτής της εβδομάδας.

Το σχέδιο είναι μια προσπάθεια να τονωθεί η οικονομική δραστηριότητα στην Ευρώπη, αυξάνοντας το ποσό του διαθέσιμου χρήματος.

Ζητά από τις τράπεζες να αυξήσουν τον δανεισμό τους για διάφορα projects που έχουν σχεδιαστεί ώστε να αυξήσουν την ανάπτυξη και να μειώσουν την ανεργία. Αντί να πωλούν ομόλογα στην ανοικτή αγορά, κίνηση που θα πυροδοτούσε αύξηση των επιτοκίων, τα ομόλογα πωλούνται στις κεντρικές τράπεζες των χωρών-μελών τις ευρωζώνης, που έχουν τη δυνατότητα να τυπώσουν νέο χρήμα. Το χρήμα στη συνέχεια μεταφέρεται στο θησαυροφυλάκιο. Και καθώς υπάρχει περισσότερο χρήμα που ρέει στο σύστημα, περιορίζονται οι υφέσεις που οφείλονται στην έλλειψη κεφαλαίου. Γι' αυτό και το μέτρο ονομάζεται ποσοτική χαλάρωση.

Οι ΗΠΑ το έκαναν αυτό το 2008. Πέραν του κρατικού χρέους, η Federal Reserve αγόρασε επίσης εταιρικό χρέος.

Ο υπερπληθωρισμός που ορισμένοι φοβήθηκαν ότι θα προκληθεί από την κίνηση αυτή δεν κατέστη πραγματικότητα ποτέ, και η αμερικανική οικονομία έτρεξε με ρυθμό 5% το γ' τρίμηνο του προηγούμενου έτους. Οι Ευρωπαίοι επέλεξαν να μην ακολουθήσουν τον δρόμο αυτό, και ως αποτέλεσμα, η ευρωπαϊκή οικονομία, στην καλύτερη περίπτωση, εξασθενεί. Τώρα οι Ευρωπαίοι θα ξεκινήσουν ένα τέτοιο πρόγραμμα -αρκετά χρόνια μετά τους Αμερικάνους- με την ελπίδα ότι κάτι θα αρχίσει και πάλι να κινείται.

Ωστόσο, η στρατηγική της Ευρώπης είναι κεφαλαιωδώς διαφορετική. Η Fed τύπωσε το χρήμα και αγόρασε το ρευστό. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα επίσης θα τυπώσει χρήμα, όμως η κεντρική τράπεζα της κάθε χώρας της ευρωζώνης θα είναι αυτή που θα αγοράσει το χρήμα, και η κάθε μία θα έχει το δικαίωμα να αγοράσει μόνο το χρέος της δικής της κυβέρνησης. Ο λόγος για αυτήν την απόφαση αποκαλύπτει πολλά για την πραγματική κρίση της Ευρώπης, η οποία δεν είναι τόσο οικονομική (σίγουρα είναι οικονομική βέβαια), όσο πολιτική και κοινωνική –και τελικά πολιτισμική και ηθική.

Οι πρόσφατες διαρροές έχουν κάνει σαφές ότι η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα εφαρμόζει την ποσοτική χαλάρωση με αυτόν τον τρόπο διότι πολλές κυβερνήσεις της ευρωζώνης δεν έχουν τη δυνατότητα να αποπληρώσουν τα κρατικά χρέη τους. Οι ευρωπαϊκές χώρες δεν θέλουν να καλύψουν η μια τα ελλείμματα της άλλης, είτε άμεσα είτε εκθέτοντας τις κεντρικές τους τράπεζες σε ζημίες, κίνηση που θα καθιστούσε υπεύθυνα όλα τα κράτη μέλη.

Συγκεκριμένα, το Βερολίνο δεν θέλει να βρεθεί σε θέση όπου μια σειρά χρεοκοπιών θα μπορούσε να σακατέψει την Ευρώπη συνολικά και ως εκ τούτου να σακατέψει και τη Γερμανία. Γι' αυτόν τον λόγο η χώρα έχει αντισταθεί στην ποσοτική χαλάρωση, ακόμα και εν μέσω υφέσεων στη Νότια Ευρώπη, υφέσεων αλλού και συρρίκνωσης της ζήτησης για γερμανικά προϊόντα, που έχει οδηγήσει σε πτώση της γερμανικής οικονομικής ανάπτυξης. Το Βερολίνο προτιμά αυτά τα αποτελέσματα, αντί τον κίνδυνο να επωμιστεί τις χρεοκοπίες άλλων χωρών.

Η μεγάλη διαπραγμάτευση για την αλλαγή αυτή πραγματοποιήθηκε μεταξύ του επικεφαλής της ΕΚΤ, Μάριο Ντράγκι, και της Γερμανίδας καγκελαρίου Άγκελα Μέρκελ. Ο Ντράγκι αντιλήφθηκε ότι αν δεν υπάρξει ποσοτική χαλάρωση, η οικονομία της Ευρώπης θα μπορούσε να καταρρεύσει. Αν και η Μέρκελ ευθύνεται για την τύχη της Γερμανίας και όχι της Ευρώπης, χρειάζεται επίσης μια βιώσιμη ζώνη ελεύθερου εμπορίου στην Ευρώπη διότι οι Γερμανία εξάγει πάνω από το 50% του ΑΕΠ της. Η χώρα δεν μπορεί να αντέξει να χάσει την ελεύθερη πρόσβαση στις αγορές της Ευρώπης λόγω της βουτιάς στη ζήτηση, όμως δεν θα αναλάβει το χρέος της Ευρώπης.

Οι δύο ηγέτες κατέληξαν σε συμβιβασμό, συμφωνώντας η ΕΚΤ να τυπώσει το χρήμα και να το δώσει στις εθνικές κεντρικές τράπεζες με τρόπο που ακόμα δεν έχει καθοριστεί - και μετά ο σώζων εαυτόν σωθήτω.

Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα παρέχει τον μηχανισμό για την τόνωση της ευρωπαϊκής οικονομίας, ενώ τα κράτη-μέλη της ευρωζώνης θα αναλάβουν την ευθύνη για την τόνωση αυτή –και θα αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της αποτυχίας. Είναι σαν η Fed να τύπωνε χρήμα και να έδινε λίγο σε κάθε πολιτεία έτσι ώστε η Νέα Υόρκη να μπορέσει να αγοράσει το δικό της χρέος και να μην εκτεθεί στο χρέος της Καλιφόρνιας. Το πόσο παράξενο είναι το σχέδιο έχει να κάνει με το πόσο παράξενο είναι το ευρωπαϊκό πείραμα. Η Καλιφόρνια και η Νέα Υόρκη μοιράζονται μια κοινή μοίρα, ως μέρη των Ηνωμένων Πολιτειών.

Αν και η Γερμανία και η Ελλάδα είναι και οι δύο μέρη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ούτε μοιράζονται, ούτε και θα μοιραστούν μια κοινή μοίρα. Αν δεν μοιράζονται μια κοινή μοίρα, τότε ποιος ακριβώς είναι ο σκοπός της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Δεν είχε ποτέ να κάνει με το κυνήγι της ευτυχίας, αλλά με την «ειρήνη και την ευημερία». Η υπόσχεση αυτή δεν είναι σωστό να επιδιώκεται, αλλά να κατέχεται. Και αυτή είναι μια τεράστια διαφορά.

Στο νέο μου βιβλίο «Flashpoint: The Coming Crisis in Europe» γράφω πως η Ευρώπη αφορά «...την ευτυχία της ένωσης ανθρώπων υπό μια ενιαία αδελφότητα, το ξεπέρασμα των διαχωρισμών των εθίμων. Τότε θα υπάρξει ευτυχία. Αδελφότητα σημαίνει κοινή μοίρα. Αν το μόνο που σε ενώνει είναι η ειρήνη και η ευημερία, τότε αυτό δεν πρέπει να φύγει ποτέ. Αν κάποιοι γίνουν φτωχοί και άλλοι πλούσιοι, αν κάποιοι πάνε σε πόλεμο και άλλοι όχι, τότε πού είναι η κοινή μοίρα;».

Μια κρίση αδελφότητας

Η κρίση της Ευρώπης δεν είναι τελικά μια οικονομική κρίση. Όλοι –οικογένειες και έθνη- έχουμε οικονομικά προβλήματα. Η κρίση δεν είναι πόλεμος, που δυστυχώς είναι τόσο κοινός όσο και η φτώχεια. Το πρόβλημα της Ευρώπης είναι ότι υποσχέθηκε μια χαρά πέραν των εθίμων, μια χαρά που θα δημιουργεί αδελφότητα και θα καταργεί τον πόλεμο, και μια υπόσχεση βασισμένη στην ευημερία, η οποία είναι μια υπόσχεση τόσο ευρεία που δεν μπορεί κανένας να ελπίζει ότι θα είναι παντοτινή. Ούτε η παντοτινή ειρήνη, ούτε η παντοτινή ευημερία μπορούν να υπάρξουν ως εγγύηση, και έτσι η χαρά που θα ξεπερνούσε τα έθιμα και θα ένωνε τους ανθρώπους σε μια αδελφότητα είναι μια βάση φτιαγμένη από άμμο.

Στον συμβιβασμό που έκανε η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα με τη Γερμανία, δεν βλέπουμε να διαλύεται μόνο η βάση από άμμο, αλλά και η αδελφότητα της Ευρώπης. Στην καρδιά της υπόσχεσης αυτής είναι η ιδέα ότι η Γερμανία δεν θα μοιραστεί τη μοίρα της με την Ελλάδα, ούτε η Γαλλία με την Ιταλία. Στο τέλος, είναι διαφορετικά έθνη. Τα έθιμά τους μπορούν να ξεπεραστούν με τη χαρά της ένωσής τους σε μια αδελφότητα, όμως, απουσία αυτής της χαράς, απουσία της ειρήνης και της ευημερίας, δεν υπάρχει τίποτα που να τα ενώνει.

Η δοκιμασία για την Αμερικανική Δημοκρατία ήρθε όταν η ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι και ότι έχουν «προικιστεί» από τον δημιουργό τους με ορισμένα αναφαίρετα δικαιώματα ήρθε σε αντιπαράθεση με τη βαρβαρότητα της δουλείας. Πριν από την Επανάσταση, αυτές οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν διαιρεμένες σε αυτόνομες πολιτείες, που σε ορισμένες περιπτώσεις θεωρούσαν εαυτές μεμονωμένα έθνη που δεν δεσμεύονται από τις υποσχέσεις της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας. Θεωρούσαν εαυτές ελεύθερες να αποσυρθούν από την ομοσπονδία εάν δεν τους άρεσαν οι ηθικές ερμηνείες της Διακήρυξης. Αυτό που προέκυψε ήταν ο Εμφύλιος Πόλεμος, ο οποίος -όπως είπε ο Abraham Lincoln- πολεμήθηκε ώστε να δοκιμαστεί το κατά πόσο θα μπορούσε να αντέξει το έθνος.

Αυτό ακριβώς είναι το ερώτημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης: μπορεί μια οντότητα, που έχει ιδρυθεί από έθνη εκ διαμέτρου αντίθετων εθίμων, προσδοκιών και οικονομιών, να αντέξει για πολύ και να μοιραστεί μια κοινή μοίρα;

Στις στεγνές τεχνικές λεπτομέρειες της ποσοτικής χαλάρωσης, η Ευρώπη έχει ορίσει τα όρια της αδελφότητας. Ένα από αυτά είναι η ευημερία. Κάθε έθνος καθορίζει το πώς θα σχεδιάσει τη δική του πορεία, τα χρήματά του θα διανέμονται από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, όμως υπό τους όρους του κάθε κράτους ξεχωριστά και χωρίς κανένα έθνος να υποχρεώνεται να μοιραστεί τη μοίρα κάποιου άλλου έθνους. Το ευρώ είναι ένα κοινό νόμισμα που δεν έχει τη φωτογραφία κανενός μπροστά, διότι οι ιστορίες των χωρών της ευρωζώνης είναι τόσο διαχωρισμένες που δεν υπάρχουν κοινοί ήρωες. Οι ΗΠΑ γνωρίζουν πως ο Washington, ο Lincoln, ο Hamilton, ο Jackson, ο Grant και ο Franklin είναι η κοινή κληρονομιά τους. Δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο στην Ευρώπη και έτσι δεν υπάρχει υπερβατικότητα στα έθιμα των εθνών.

Η στρατηγική που προτείνεται για την ποσοτική χαλάρωση είναι ένας μεγάλος συμβιβασμός και μπορεί να λύσει μόνο το οικονομικό πρόβλημα. Στην πρώτη δοκιμασία της όμως -που δεν έχει να κάνει με τη δουλεία και τον Εμφύλιο Πόλεμο- η Ευρώπη απέτυχε μια ακόμα μεγαλύτερη δοκιμασία: αυτήν της αδελφότητας.

Κάποιοι θα πουν ότι βγάζω πολλά συμπεράσματα από έναν χρήσιμο πολιτικό συμβιβασμό - ότι οι βασικοί θεσμοί της Ευρώπης θα παραμείνουν και ότι ως εκ τούτου έχουμε μια χρήσιμη λύση για το πρόβλημα. Νομίζω πως το επιχείρημα αυτό χάνει το βαθύτερο νόημα. Η Ευρώπη δεν περίμενε ποτέ να έρθει αντιμέτωπη με αυτήν την κρίση, διότι νόμιζε πως η ειρήνη και η ευημερία θα είχαν διάρκεια. Δεν το έκανε διότι δεν μπορούσε. Η ποσοτική χαλάρωση δεν είναι μόνο η επιθυμία να αποφευχθεί η ευθύνη για την ευημερία. Δεν υπάρχει ενότητα στην Ευρώπη αναφορικά με τους φόβους της Ρουμανίας ή της Ρωσίας για την Ουκρανία. Δεν υπάρχει πραγματική ενότητα ως προς το πώς να αντιμετωπιστεί η τρομοκρατία στο όνομα του Ισλάμ. Πολύ απλά, δεν υπάρχει ενότητα.

Αν η Ευρώπη αναλύει την κοινή αναζήτηση ευημερίας με αυτόν τον τρόπο, και να εξετάσει ψύχραιμα την απόσχιση ενός μέλους τη αδελφότητας, της Ελλάδας, για αδικοπραξία που δεν ήταν τόσο τρομερή, τότε ποιος από τους θεσμούς της Ε.Ε. θα μείνει αλώβητος; Αν μπορείς να αποσχιστείς ή να αποβληθείς από την ευρωζώνη και αν επιλέξεις να κλείσεις τα σύνορά σου στους Σλοβάκους που αναζητούν δουλειά στη Δανία, τότε ίσως μπορείς να επιλέξεις να κλείσεις τα σύνορά σου και στα γερμανικά προϊόντα. Και αν αυτό είναι δυνατό, τότε ποια είναι η μοίρα της Γερμανίας, η οποία βασίζεται στην ικανότητά της να πουλά τα προϊόντα της σε άλλες χώρες της Ευρώπης; Άλλωστε, δεν είναι σε κίνδυνο μόνο η μοίρα των φτωχών και αδύναμων της Ευρώπης.

Στο τέλος, η Ευρώπη γίνεται όχι ένα ηθικό project αλλά ένα project ευκολίας, μια Συνθήκη, από την οποία μπορεί να αποχωρήσει μια χώρα κατά το δοκούν εάν είναι προς το συμφέρον της. Όταν ο Νότος αποσχίστηκε από τις Ηνωμένες Πολιτείες, οι Βόρειοι ήταν έτοιμοι να πεθάνουν για να διατηρήσουν την Ένωση. Υπάρχει κάποιος που θα έδινε και τη ζωή του για να διατηρήσει την Ευρωπαϊκή Ένωση, να μπλοκάρει την απόσχιση και να απαιτήσει μια μόνιμη κοινή μοίρα;

Είχα προβλέψει πως θα έρθει μια αποφασιστική στιγμή στην Ευρώπη, όμως με εξέπληξε η ταχύτητα με την οποία ήρθε. Εκτιμώ πως οι θεσμοί της θα επιβιώσουν για κάποιο διάστημα, και περιμένω πως ο περισσότερος κόσμος θα σκεφτεί πως αντιδρώ υπερβολικά. Είναι μια πιθανότητα, όμως δεν το νομίζω. Ασχέτως του τεχνικού και του πολιτικού σκοπού της απόφασης για την εφαρμογή της ποσοτικής χαλάρωσης, το ηθικό δίδαγμα είναι πως η Ευρώπη τελικά είναι μια ήπειρος και όχι μια ιδέα.

Την περασμένη εβδομάδα το ερώτημα ήταν γιατί η Ευρώπη δυσκολεύτηκε τόσο να ενσωματώσει τους μετανάστες και γιατί κατέφυγε στην πολυπολιτισμικότητα. Η απάντηση ήταν πως τα έθιμα του έθνους-κράτους καθιστούν αδύνατο για κάποιον που έχει γεννηθεί εκτός των εθίμων του έθνους-κράτους, να γίνει πραγματικά μέλος της αδελφότητας αυτής. Αυτήν την εβδομάδα, το ερώτημα είναι γιατί η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα δεν μπορεί να κατανείμει τα χρήματα που τυπώνει, αλλά θα τα δώσει για να τα διαχειριστούν οι εθνικές κεντρικές τράπεζες. Η απάντηση είναι ότι καμία χώρα δεν θέλει να φέρει ευθύνη για τα χρέη άλλων χωρών στην Ευρώπη. Δεν είναι μια ανόητη στάση, όμως κάνει αδύνατη την ένωση.

Στο Flashpoints γράφω ότι «βιώνουμε τώρα το τεστ της Ευρώπης. Όπως όλοι οι ανθρώπινοι θεσμοί, έτσι και η Ευρωπαϊκή Ένωση περνά μια περίοδο έντονων προβλημάτων, κυρίως οικονομικών για την ώρα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ιδρύθηκε για την 'ειρήνη και την ευημερία'. Αν η ευημερία εξαφανιστεί, ή εξαφανιστεί σε ορισμένες χώρες, τι θα συμβεί με την ειρήνη; Αυτό αφορά το βιβλίο. Είναι εν μέρει για την αίσθηση των ευρωπαϊκών εξαιρέσεων, την ιδέα ότι έχουν λύσει τα προβλήματα της ειρήνης και της ευημερίας που δεν έχει λύσει ο υπόλοιπος κόσμος.

Αν όμως η Ευρώπη δεν είναι εξαίρεση και έχει πρόβλημα, τότε τι γίνεται μετά; Η Ιστορία της δεν θα πρέπει να μας καθησυχάζει.