Stratfor: «Tρίζει» η καρέκλα του Πούτιν

Υπάρχει μια γενική άποψη ότι ο Βλαντιμίρ Πούτιν κυβερνά τη Ρωσική Ομοσπονδία ως δικτάτορας, ότι έχει νικήσει και έχει τρομοκρατήσει τους αντιπάλους του και ότι εγείρει μια ισχυρή απειλή για τις γύρω χώρες. Αυτή είναι μια λογική άποψη, ίσως όμως θα πρέπει να επανεκτιμηθεί λόγω των πρόσφατων γεγονότων.

Η Ουκρανία και η προσπάθεια αναστροφής της πτώσης της Ρωσίας

Η Ουκρανία, βεβαίως, είναι το σημείο απ' όπου θα πρέπει να αρχίσουμε. Η χώρα είναι ζωτικής σημασίας για τη Ρωσία ως ανάχωμα έναντι της Δύσης και ως δρόμος για την παράδοση ενέργειας προς την Ευρώπη, η οποία αποτελεί και το θεμέλιο της ρωσικής οικονομίας. Την 1η Ιανουαρίου, πρόεδρος της Ουκρανίας ήταν ο Βίκτορ Γιανουκόβιτς, που γενικά θεωρείται ότι ήταν φίλα προσκείμενος στη Ρωσία. Δεδομένης της περιπλοκότητας της ουκρανικής κοινωνίας και πολιτικής, θα ήταν παράλογο να πει κανείς ότι υπό την ηγεμονία του η Ουκρανία ήταν απλώς μαριονέτα της Ρωσίας. Είναι όμως δίκαιο να πούμε ότι υπό τον Γιανουκόβιτς και τους υποστηρικτές του ήταν διασφαλισμένα τα θεμελιώδη ρωσικά συμφέροντα στην Ουκρανία.

Αυτό ήταν πολύ σημαντικό για τον Πούτιν. Ένας από τους λόγους για τους οποίους ο Πούτιν αντικατέστησε τον Μπόρις Γιέλτσιν το 2000, ήταν οι επιδόσεις του Γιέλτσιν κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Κόσοβο. Η Ρωσία είχε συμμαχήσει με τους Σέρβους και δεν ήθελε το ΝΑΤΟ να εξαπολύσει πόλεμο κατά της Σερβίας. Οι ρωσικές επιθυμίες αγνοήθηκαν. Οι ρωσικές απόψεις πολύ απλά δεν ενδιέφεραν τη Δύση. Ωστόσο, όταν ο πόλεμος από αέρος απέτυχε να αναγκάσει το Βελιγράδι να συνθηκολογήσει, οι Ρώσοι διαπραγματεύτηκαν έναν διακανονισμό που επέτρεπε στους Αμερικανούς και σε άλλους στρατιώτες του ΝΑΤΟ να μπουν και να διοικήσουν το Κόσοβο. Στο πλαίσιο αυτού του διακανονισμού, οι Ρώσοι στρατιώτες πήραν την υπόσχεση ότι θα έχουν σημαντικό ρόλο στην διατήρηση της ειρήνης στο Κόσοβο. Όμως, ποτέ δεν επετράπη στους Ρώσους να αναλάβουν αυτόν τον ρόλο, και ο Γιέλτσιν αποδείχθηκε ανίκανος να απαντήσει στην προσβολή αυτή.

Ο Πούτιν αντικατέστησε τον Γιέλτσιν επίσης λόγω της καταστροφικής κατάστασης της ρωσικής οικονομίας. Αν και η Ρωσία ήταν πάντα φτωχή, υπήρχε μια αίσθηση ότι ήταν μια δύναμη που θα έπρεπε να υπολογίζεται στις διεθνείς υποθέσεις. Όμως, υπό τον Γιέλτσιν, η Ρωσία είχε γίνει ακόμα φτωχότερη και πλέον την περιφρονούσαν στις διεθνείς υποθέσεις. Ο Πούτιν έπρεπε να αντιμετωπίσει και τα δύο αυτά ζητήματα. Χρειάστηκε πολύ χρόνο προτού αναβιώσει τη ρωσική δύναμη, αν και είχε πει από νωρίς ότι η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης ήταν η μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του 20ού αιώνα. Αυτό δεν σήμαινε ότι ήθελε να αναστήσει τη Σοβιετική Ένωση στην αποτυχημένη μορφή της, αλλά ότι ήθελε να ξαναπάρει ο κόσμος στα σοβαρά τη ρωσική ισχύ, και ήθελε να προστατέψει και να ενισχύσει τα ρωσικά εθνικά συμφέροντα.

Το σημείο καμπής ήρθε στην Ουκρανία κατά τη διάρκεια της Πορτοκαλιάς Επανάστασης του 2004. Ο Γιανουκόβιτς εκλέχθηκε πρόεδρος τη χρονιά εκείνη υπό αμφιλεγόμενες συνθήκες, όμως οι διαδηλωτές τον ανάγκασαν να πάει σε δεύτερη εκλογή. Έχασε, και τα ηνία τα ανέλαβε μια φιλοδυτική κυβέρνηση. Την περίοδο εκείνη, ο Πούτιν κατηγόρησε τη CIA και άλλες δυτικές υπηρεσίες πληροφοριών ότι οργάνωσαν τις διαδηλώσεις. Σχετικά δημόσια, αυτό ήταν το σημείο που ο Πούτιν πείστηκε ότι η Δύση σκόπευε να καταστρέψει τη Ρωσική Ομοσπονδία, στέλνοντάς την στον ίδιο... δρόμο με τη Σοβιετική Ένωση. Για τον Πούτιν , η σημασία της Ουκρανίας για τη Ρωσία ήταν αυταπόδεικτη. Ως εκ τούτου, πίστευε πως η CIA οργάνωσε τις διαδηλώσεις για να φέρει τη Ρωσία σε επικίνδυνη θέση και πως ο μόνος λόγος γι' αυτό ήταν η επιθυμία να σακατευτεί ή να καταστραφεί η Ρωσία. Μετά την υπόθεση του Κοσόβου, ο Πούτιν δημοσίως άλλαξε τη στάση του προς τη Δύση, από φιλύποπτη σε επιθετική.

Οι Ρώσοι κινήθηκαν από το 2004 μέχρι το 2010 να αντιστρέψουν την Πορτοκαλιά Επανάσταση. Κινήθηκαν για να ξαναχτίσουν τον ρωσικό στρατό, να εστιάσουν τον μηχανισμό πληροφοριών τους και να χρησιμοποιήσουν την όποια οικονομική επιρροή διέθεταν για να αναμορφώοσυν τις σχέσεις τους με την Ουκρανία. Εάν δεν μπορούσαν να ελέγξουν την Ουκρανία, δεν θα ήθελαν η Ουκρανία να ελέγχεται από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Αυτό, βεβαίως, δεν ήταν το μοναδικό διεθνές ενδιαφέρον τους, όμως ήταν το πρωταρχικό.

Η Ρωσική εισβολή στη Γεωργία είχε περισσότερο να κάνει με την Ουκρανία παρά με τον Καύκασο. Εκείνη την περίοδο, οι ΗΠΑ παρέμεναν βαλτωμένες στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν. Αν και η Ουάσιγκτον δεν είχε καμία επίσημη υποχρέωση έναντι της Γεωργίας, υπήρχαν στενοί δεσμοί και συνεπαγόμενες εγγυήσεις. Η εισβολή στη Γεωργία σχεδιάστηκε για να επιτύχει δύο σκοπούς: Ο ένας ήταν να δείξει στην περιοχή ότι ο ρωσικός στρατός, που ήταν διαλυμένος το 2000, είχε τη δυνατότητα να ενεργήσει αποφασιστικά το 2008. Ο δεύτερος ήταν να δείξει στην περιοχή, και ιδιαίτερα στο Κίεβο, πως οι αμερικανικές εγγυήσεις, ξεκάθαρες ή υπονοούμενες, δεν είχαν καμία αξία. Το 2010, ο Γιανουκόβιτς εξελέγη πρόεδρος της Ουκρανίας, αντιστρέφοντας την Πορτοκαλιά Επανάσταση και περιορίζοντας την επιρροή της Δύσης στη χώρα.

Αναγνωρίζοντας το ρήγμα που αναπτυσσόταν με τη Ρωσία και τη γενική τάση ενάντια των ΗΠΑ στην περιοχή, η κυβέρνηση Ομπάμα προσπάθησε να αναπλάσει παλαιότερα μοντέλα σχέσεων, όταν η Χίλαρι Κλίντον «παρείχε» στον Πούτιν ένα «κουμπί επανεκκίνησης» το 2009. Όμως, η Ουάσιγκτον ήθελε να αποκαταστήσει τη σχέση και να την επαναφέρει στο σημείο που ήταν τις «παλιές κακές ημέρες» - όπως τις χαρακτήριζε ο Πούτιν. Ο Ρώσος πρόεδρος φυσικά δεν είχε κανένα ενδιαφέρον για μια τέτοιου είδους επανεκκίνηση. Αντιθέτως, θεώρησε ότι οι ΗΠΑ είχαν υιοθετήσει αμυντική στάση, την οποία σκόπευε να εκμεταλλευτεί προς όφελός του.

Η περιοχή όπου το εφάρμοσε ήταν η Ευρώπη, χρησιμοποιώντας την εξάρτηση της Ε.Ε. από τη ρωσική ενέργεια για να έρθει πιο κοντά στην ήπειρο, και ιδιαίτερα στη Γερμανία. Το αποκορύφωμα όμως ήρθε με την υπόθεση της Συρίας, όταν η κυβέρνηση Ομπάμα απείλησε με αεροπορικές επιδρομές μετά τη χρήση χημικών όπλων από τη Δαμασκό, στη συνέχεια όμως έκανε πίσω. Οι Ρώσοι τάχθηκαν κατά της κίνησης Ομπάμα, προτείνοντας μια διαδικασία διαπραγματεύσεων. Οι Ρώσοι βγήκαν από την κρίση δείχνοντας ότι είναι αποφασιστικοί και ικανοί, ενώ οι ΗΠΑ αναποφάσιστες και αδύναμες. Η ρωσική ισχύς, ομοίως, φαινόταν να αυξάνεται, και παρά την αποδυνάμωση της οικονομίας αυτό έδωσε ώθηση στο κύρος του Πούτιν.

Γυρίζει ο τροχός για τον Πούτιν

Αντιθέτως, τα γεγονότα στην Ουκρανία φέτος αποδείχθηκαν καταστροφικά για τον Πούτιν. Τον Ιανουάριο, η Ρωσία κυριαρχούσε στην Ουκρανία. Μέχρι τον Φεβρουάριο, ο Γιανουκόβιτς είχε δραπετεύσει από τη χώρα και την εξουσία ανέλαβε μια φιλοδυτική κυβέρνηση. Η γενική εξέγερση κατά του Κιέβου που περίμενε ο Πούτιν στην ανατολική Ουκρανία, μετά την ανατροπή του Γιανουκόβιτς, δεν συνέβη ποτέ. Εν τω μεταξύ, η κυβέρνηση του Κιέβου, με Δυτικούς συμβούλους, εδραιώθηκε ακόμα πιο δυνατά. Μέχρι τον Ιούλιο, οι Ρώσοι ήλεγχαν μικρές μόνο περιοχές της Ουκρανίας. Στις περιοχές αυτές περιλαμβάνονται η Κριμαία, όπου οι Ρώσοι πάντα διέθεταν πολύ μεγάλη στρατιωτική δύναμη βάσει συνθήκης, και μια τριγωνική περιοχή από το Ντονέτσκ μέχρι το Λουγκάνσκ και μέχρι το Σεβεροντονέτσκ, όπου ένας μικρός αριθμός αυτονομιστών, κατά τα φαινόμενα στηριζόμενοι από ρωσικές ειδικές δυνάμεις, ήλεγχε καμιά δεκαριά πόλεις.

Αν δεν είχε συμβεί η ουκρανική εξέγερση, η στρατηγική του Πούτιν ήταν να αφήσει την κυβέρνηση του Κιέβου να διαλυθεί από μόνη της και να διαχωρίσει (η Ρωσία) τη στάση απέναντι στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, εκμεταλλευόμενος τους ισχυρούς εμπορικούς και ενεργειακούς δεσμούς με την Ευρώπη. Και εδώ είναι που παίζει κρίσιμο ρόλο η συντριβή του αεροσκάφους των Μαλαισιανών Αερογραμμών. Εάν αποδειχθεί -όπως φαίνεται- ότι η Ρωσία προμήθευσε τα συστήματα αεράμηνας στους αυτονομιστές και έστειλε άνδρες για να τα επανδρώσει (αφού η λειτουργία των συστημάτων αυτών απαιτεί εκτεταμένη εκπαίδευση), η Ρωσία θα μπορούσε να θεωρηθεί υπεύθυνη για την κατάρριψη. Και αυτό σημαίνει πως η ικανότητα της Μόσχας να διαχωρίσει τους Ευρωπαίους από τους Αμερικάνους θα μειωνόταν.

Έτσι, ο Πούτιν από αποτελεσματικός, πολύπειρος ηγέτης που χρησιμοποιεί ανελέητα την ισχύ του, μετατρέπεται σε επικίνδυνο και ανίκανο άνδρα που στηρίζει μια εξέγερση χωρίς ελπίδες και με παντελώς ακατάλληλα όπλα. Και η Δύση, όσο και αν αντιτίθενται ορισμένες χώρες στον διαχωρισμό με τον Πούτιν, θα πρέπει να έρθει αντιμέτωπη με το πόσο αποτελεσματικός και λογικός είναι πράγματι ο Ρώσος πρόεδρος.

Εν τω μεταξύ, ο Πούτιν πρέπει να αναλογιστεί την τύχη των προκατόχων του. Ο Νικότα Χρουστσόφ επέστρεψε από διακοπές τον Οκτώβριο του 1964 και ανακάλυψε ότι αντικαταστάθηκε από τον προστατευόμενό του, Λεονίν Μπρέζνιεφ, αλλά και ότι αντιμέτωπιζε, μεταξύ άλλων, την κατηγορία της «απερίσκεπτης μηχανορραφίας». Ο Χρουστσόφ είχε τότε εξευτελιστεί στην κρίση με τους πυραύλους στην Κούβα. Αυτό, σε συνδυασμό με την αποτυχία του να δώσει ώθηση στην οικονομία μετά από μία δεκαετία στην εξουσία, οδήγησε τους στενότερους συνεργάτες του να τον «αποσύρουν».

Η οικονομική κατάσταση της Ρωσίας, βέβαια, δεν πλησιάζει καν την καταστροφική εικόνα που είχε υπό τον Χρουστσόφ ή τον Γιέλτσιν, όμως έχει επιδεινωθεί σημαντικά τελευταία, και -το σημαντικότερο ίσως- δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες. Μετά την ανάκαμψη από την κρίση του 2008, η Ρωσία είδε τον ρυθμό ανάπτυξης του ΑΕΠ της να υποχωρεί για αρκετά χρόνια, ενώ η κεντρική τράπεζα της χώρας προβλέπει μηδενική ανάπτυξη φέτος. Δεδομένων των υφιστάμενων πιέσεων, θα εικάζαμε ότι η ρωσική οικονομία θα διολισθήσει σε ύφεση κάποια στιγμή φέτος. Το επίπεδο χρέους των περιφερειακών κυβερνήσεων έχει διπλασιαστεί τα τελευταία τέσσερα χρόνια, και αρκετές περιφέρειες βρίσκονται στα πρόθυρα της χρεοκοπίας. Επιπλέον, κάποιες εταιρείες μεταλλευμάτων και ορυχείων επίσης βρίσκονται στα πρόθυρα της χρεοκοπίας. Η ουκρανική κρίση έχει επιδεινώσει την κατάσταση.

Η φυγή κεφαλαίων από τη Ρωσία το πρώτο εξάμηνο του 2014 ανήλθε σε 76 δισ. δολάρια, από 63 δισ. για το σύνολο του 2013. Οι άμεσες ξένες επενδύσεις υποχώρησαν 50% το πρώτο εξάμηνο του 2014 σε σύγκριση με την αντίστοιχη περυσινή περίοδο. Και όλα αυτά παρά το γεγονός ότι οι τιμές του πετρελαίου παραμένουν υψηλότερες των 100 δολαρίων ανά βαρέλι.

Η δημοτικότητα του Πούτιν στη Ρωσία εκτινάχθηκε στα ύψη μετά την επιτυχία των Χειμερινών Ολυμπιακών Αγώνων του Σότσι, και μετά την εικόνα του «επιτιθέμενου» που του προσέδωσαν τα δυτικά μέσα ενημέρωσης στο ζήτημα της Κριμαίας. Άλλωστε, η φήμη του χτίστηκε από τη σκληρή και επιθετική του στάση. Όμως, καθώς η πραγματικότητα της κατάστασης στην Ουκρανία γίνεται πιο εμφανής, η μεγάλη νίκη θα θεωρηθεί ότι κάλυπτε μια επερχόμενη υποχώρηση, σε μια περίοδο σοβαρών οικονομικών προβλημάτων. Για πολλούς ηγέτες, τα γεγονότα στην Ουκρανία δεν θα αποτελέσουν τόσο σοβαρή πρόκληση, όμως ο Πούτιν έχει χτίσει την εικόνα του πάνω στην σκληρή εξωτερική πολιτική του, και η οικονομία δείχνει πως δεν τα πήγαινε και τόσο καλά πριν από την Ουκρανία.

Μία Ρωσία μετά τον Πούτιν

Στο είδος του καθεστώτος που έχει δημιουργήσει ο Πούτιν, η δημοκρατική διαδικασία μπορεί να μην είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε τι θα συμβεί μετά. Ο Πούτιν έχει επαναφέρει σοβιετικά στοιχεία στη δομή της κυβέρνησης, χρησιμοποιώντας και τον όρο «Politburo» για τους στενότερους συνεργάτες του. Πρόκειται για ανθρώπους που έχει επιλέξει ο ίδιος, και έτσι θα πρέπει να υποθέσουμε ότι του είναι πιστοί. Όμως, στο σοβιετικού τύπου Politburo, οι στενοί συνεργάτες είναι συχνά αυτοί που προκαλούν τη μεγαλύτερη ανησυχία.

Το μοντέλο Politburo έχει σχεδιαστεί ώστε ένας ηγέτης να χτίζει συμμαχίες μεταξύ φραξιών. Ο Πούτιν ήταν πολύ καλός σ' αυτό, όπως και σε ό,τι έχει κάνει μέχρι τώρα. Όμως, καθώς αρχίζει να μειώνεται η εμπιστοσύνη στις ικανότητές του και οι διάφορες φράξιες ανησυχούν για τις συνέπειες της διατήρησης στενών δεσμών με έναν ηγέτη που αποτυγχάνει, ο Πούτιν ενδέχεται να δει να τον «απομακρύνουν» οι συνεργάτες του, όπως έγινε και στην περίπτωση του Χρουστσόφ.

Είναι δύσκολο να γνωρίζει κανείς πώς θα εξελιχθεί μια κρίση διαδοχής, δεδομένου ότι η συνταγματική διαδικασία της διαδοχής συνυπάρχει με την ανεπίσημη κυβέρνηση που έχει δημιουργήσει ο Πούτιν. Από δημοκρατική άποψη, ο υπουργός Άμυνας Σεργκέι Σοϊγκού και ο δήμαρχος της Μόσχας Σεργκέι Σομπγιάνιν, είναι τόσο δημοφιλείς όσο και ο Πούτιν και, υποψιάζομαι, ότι και οι δυο θα αυξήσουν τη δημοτικότητά τους συν τω χρόνω. Σε μια σοβιετικού τύπου μάχη, ο επικεφαλής του γενικού επιτελείου Σεργκέι Ιβανόφ και ο επικεφαλής του Συμβουλείου Ασφαλείας Νικολάι Πατριούσεφ, θα ήταν πιθανοί διεκδικητές. Υπάρχουν όμως και άλλοι. Ποιος, άλλωστε, περίμενε να έρθει στην εξουσία ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ;

Τελικά, οι πολιτικοί που δεν υπολογίζουν σωστά και δεν κάνουν σωστή διαχείριση τείνουν να μην επιβιώνουν. Ο Πούτιν δεν υπολόγισε σωστά στην Ουκρανία, καθώς απέτυχε να προβλέψει την πτώση ενός συμμάχου, απέτυχε να ανταποκριθεί αποτελεσματικά και στη συνέχεια πάσχισε να ανασυγκροτηθεί. Ούτε η διαχείριση της οικονομίας, τελευταία, είναι... παραδειγματική. Έχει συνεργάτες που πιστεύουν ότι θα μπορούσε να κάνει καλύτερη δουλειά, και τώρα υπάρχουν σημαντικοί άνθρωποι στην Ευρώπη που θα χαίρονταν να τον δουν να φεύγει από την εξουσία. Ο Πούτιν θα πρέπει να αντιστρέψει γρήγορα αυτήν την τάση, διαφορετικά θα μπορούσε να αντικατασταθεί.

Ο Πούτιν δεν έχει τελειώσει. Όμως έχει κυβερνήσει για 14 συνεχόμενα χρόνια -συμπεριλαμβανομένης και της περιόδου όπου επισήμως επικεφαλής της χώρας ήταν ο Ντμίτρι Μεντβέντεφ-, και αυτό είναι ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Μπορεί κάλλιστα να ξαναβρεί τον βηματισμό του, όμως όπως έχει τώρα η κατάσταση, θα περίμενα οι συνεργάτες τους να έχουν αρχίσει να μπαίνουν σε σκέψεις. Ο ίδιος θα πρέπει να επανεξετάσει τις επιλογές του σε καθημερινή βάση. Η υποχώρηση λόγω της Δύσης και η αποδοχή του status quo στην Ουκρανία θα ήταν δύσκολη, δεδομένου ότι το ζήτημα του Κοσόβου ήταν αυτό που τον έκανε να ανέβει στην εξουσία και δεδομένων όσων έχει πει με την πάροδο των χρόνων για την Ουκρανία. Όμως η τρέχουσα κατάσταση δεν μπορεί να διατηρηθεί. Ο τζόκερ στην κατάσταση αυτή είναι εάν ο Πούτιν βρεθεί αντιμέτωπος με σοβαρό πολιτικό πρόβλημα, να γίνει πιο επιθετικός. Το αν αντιμετωπίζει πραγματικά πρόβλημα δεν είναι κάτι για το οποίο μπορώ να είμαι βέβαιος, όμως είναι πολλά αυτά που έχουν πάει στραβά τελευταία και έτσι δεν μπορώ να μην σκεφτώ αυτήν την πιθανότητα. Και, όπως σε οποιαδήποτε πολιτική κρίση, όλο και περισσότερες ακραίες επιλογές θα εξετάζονται εάν η κατάσταση επιδεινωθεί.

Αυτοί που νομίζουν πως ο Πούτιν είναι και ο πιο καταπιεστικός και ο πιο επιθετικός Ρώσος ηγέτης που θα μπορούσαν να φανταστούν θα πρέπει να έχουν υπ' όψιν ότι αυτό απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Ο Λένιν, για παράδειγμα, ήταν φοβερός. Όμως ο Στάλιν ήταν πολύ χειρότερος.