Μετέωρη η μεταρρύθμιση στην επικουρική ασφάλιση

Μια από τις εμβληματικότερες μεταρρυθμίσεις της προηγούμενης Κυβέρνησης της Νέας Δημοκρατίας υπήρξε η αλλαγή του Συστήματος Κοινωνικής Ασφάλισης όσον αφορά στην επικουρική ασφάλιση.

Με τον ν. 4826/2021 (Α΄ 160) συστάθηκε το Ταμείο Επικουρικής Κεφαλαιοποιητικής Ασφάλισης (ΤΕΚΑ) με εφαρμογή κεφαλαιοποιητικού συστήματος προκαθορισμένων εισφορών σε σταδιακή αντικατάσταση του προϋπάρχοντος αναδιανεμητικού συστήματος επικουρικών συντάξεων καθορισμένων παροχών.

Στο νέο Ταμείο ασφαλίζονται υποχρεωτικά όλα τα πρόσωπα που αναλαμβάνουν για πρώτη φορά από 1-1-2022 και εφεξής ασφαλιστέα εργασία - απασχόληση ή αποκτούν ασφαλιστέα ιδιότητα.

Επίσης με τον ν. 4826/2021 δόθηκε η δυνατότητα στους ασφαλισμένους που ήταν ήδη ασφαλισμένοι στον κλάδο επικουρικής ασφάλισης του e-ΕΦΚΑ και είχαν γεννηθεί μετά την 1-1-1987 (ασφαλισμένοι έως 35 ετών) με αίτηση τους από 1-1-2023 έως και 31-12-2023 να υπαχθούν προαιρετικά στο νέο Ταμείο.

Προς το τέλος του 2023 δημοσιεύθηκε ο ν. 5078/2023 (Α΄ 211/20.12.2023) στον οποίο περιλαμβάνεται διάταξη με την οποία παρατείνεται (στους ήδη ασφαλισμένους έως 35 ετών) για ένα ακόμη έτος πέραν της αρχικής προθεσμίας, δηλαδή μέχρι τις 31-12-2024, το δικαίωμα προαιρετικής μετάβασης στο ΤΕΚΑ.

Δυστυχώς, δύο χρόνια μετά τη θέση σε ισχύ κεφαλαιοποιητικού συστήματος επικουρικής κοινωνικής ασφάλισης η αυτοαποκαλούμενη «μεταρρύθμιση για τη νέα γενιά» φαίνεται να βρίσκεται μετέωρη, καθώς οι νέοι ασφαλισμένοι έως 35 ετών έστρεψαν την πλάτη τους στον νέο φορέα.

Σενάριο βιωσιμότητας

Στο βασικό σενάριο βιωσιμότητας του ΤΕΚΑ, σύμφωνα με την αναλογιστική μελέτη της Εθνικής Αναλογιστικής Αρχής, η οποία, σε αρμονία με τα κριθέντα από το Συμβούλιο της Επικρατείας (βλ. ΣτΕ 1889-1890/2019), συνοδεύει τον ν. 4826/2021, ορίζεται ότι, πέραν των νεοεισερχόμενων ασφαλισμένων, θα πρέπει περίπου 168.000 ασφαλισμένοι από την ομάδα έως 35 ετών, που ήδη ασφαλίζονται στον κλάδο επικουρικής ασφάλισης του e-ΕΦΚΑ, να ενταχθούν προαιρετικά (εθελοντικά) μέχρι 31-12-2023 στο νέο Ταμείο.

Από τα έως τώρα διαθέσιμα στοιχεία, μέχρι τα μέσα Οκτωβρίου 2023 μόλις 1.329 ασφαλισμένοι έως 35 ετών είχαν επιλέξει προαιρετικά να μετακινηθούν στο νέο σχήμα. Είναι προφανές ότι η εν τοις πράγμασι απόρριψη της δυνατότητας προαιρετικής ασφάλισης στο ΤΕΚΑ σίγουρα δεν οφείλεται μόνο σε ένα παράγοντα.

Όμως, μεταξύ άλλων, καταδεικνύει την εμφανή έλλειψη εμπιστοσύνης των ασφαλισμένων προς τον συγκεκριμένο θεσμό. Η εξέλιξη αυτή δεν θα έπρεπε να μας προκαλεί εντύπωση κυρίως για τον λόγο ότι τα τελευταία είκοσι χρόνια, μεταξύ του συνόλου των χωρών του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), η Ελλάδα καταλαμβάνει την τελευταία θέση σε σχέση με τα συνολικά περιουσιακά στοιχεία προς χρηματοδοτούμενα και ιδιωτικά συνταξιοδοτικά σχήματα.

Ειδικότερα, τα συνολικά στοιχεία ενεργητικού προς τα εγχώρια ιδιωτικά κεφαλαιοποιητικά σχήματα δεν ξεπερνούν το 1% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) όταν ο μέσος όρος των μελών του Οργανισμού βρίσκεται στο 105,1 % του ΑΕΠ.

Παρά τις προσπάθειες που έγιναν για την ενίσχυση κεφαλαιοποιητικών σχημάτων, όπως με τον ν. 3029/2002 (Α΄ 160) και την ανάπτυξη του θεσμού της επαγγελματικής ασφάλισης, ως δεύτερου πυλώνα ασφάλισης, μέσω της δημιουργίας Ταμείων Επαγγελματικής Ασφάλισης (ΤΕΑ) η χώρα μας έως και σήμερα παραμένει ουραγός.

Η εθελοντική συμμετοχή και η απαιτούμενη εμπιστοσύνη, έχουν ιδιαίτερη σημασία στα χρηματοδοτούμενα σχήματα. Με τα έως τώρα δεδομένα, η βασική αναλογιστική υπόθεση της προαιρετικής συμμετοχή στο ΤΕΚΑ σημαντικού αριθμού ήδη ασφαλισμένων έως 35 ετών, διαφαίνεται αβέβαιη και η επίτευξη της τελεί υπό αίρεση ανεξαρτήτως της δοθείσας νέας παράτασης.

Πιθανολογούμε ότι σύντομα θα απαιτηθεί η εκπόνηση νέας αναλογιστικής μελέτης με δυσμενέστερα, αλλά προσαρμοσμένα στην πραγματικότητα, σενάρια για τους ασφαλισμένους, καθώς αυξάνονται οι περιορισμοί της βιωσιμότητας του ΤΕΚΑ.

Έχουμε ήδη επισημάνει σε δημοσίευση μας τους προβληματισμούς και τους κινδύνους τόσο σε σχέση με την ανάγκη δημιουργίας του ΤΕΚΑ όσο και με τη μεσομακροπρόθεσμη βιωσιμότητά του. Μπορεί ο ατομικός κουμπαράς και το ατομικό επενδυτικό προφίλ να συνδυάζονται ιδανικά με τη θεωρία του ατομικού οικονομικού ορθολογισμού, μέσω του σύγχρονου Homo Economicus, στην οποία εισάγεται η έννοια του δημοκρατικού κινδύνου, πλην όμως, έχουν ως αποτέλεσμα τη μεταφορά του χρηματοοικονομικού και δημογραφικού συστημικού ρίσκου στα μεμονωμένα άτομα.

Σε ένα πολύπλοκο οικονομικό περιβάλλον, όπου κυριαρχεί η μη ορθολογικότητα των δρώντων, εν προκειμένου των ασφαλισμένων - επενδυτών, είναι υπαρκτοί οι κίνδυνοι από την ατελή πληροφόρηση, τις αποτυχίες των αγορών κ.λπ.. Αυτοί οι κίνδυνοι θέτουν σε διακινδύνευση τους δύο βασικούς στόχους που πρέπει να εκπληρώνουν τα συνταξιοδοτικά συστήματα, δηλαδή την εξομάλυνση της κατανάλωσης (consumption smoothing) και την αποφυγή της φτωχοποίησης, μέσω της διατήρησης του βιοτικού επιπέδου των συνταξιούχων.

Πάντοτε το κρίσιμο στοιχείο του σχεδιασμού και της ανθεκτικότητας ενός συνταξιοδοτικού συστήματος επικεντρώνεται σε ποιο μέρος διαμοιράζεται ο κίνδυνος. Μολονότι τα διανεμητικά συστήματα εμπεριέχουν τον δημογραφικό κίνδυνο και τα κεφαλαιοποιητικά τον κίνδυνο των αγορών, δεν θα πρέπει να τα βλέπουμε μεμονωμένα καθώς υπάρχει έντονη αλληλεξάρτηση μεταξύ τους.

Δημογραφικό ρίσκο

Ο δημογραφικός κίνδυνος, ο οποίος ενέχει σημαντικό ρόλο στην μακροοικονομική τάση και απορρέει τόσο από τη γήρανση και την υπογεννητικότητα, όσο και από το προσδόκιμο ζωής των ασφαλισμένων, σχετίζεται είτε άμεσα είτε έμμεσα με τα πραγματικά επιτόκια, τις επενδύσεις και την απόδοση των στοιχείων ενεργητικού. Με λίγα λόγια, επηρεάζει όχι μόνο τα διανεμητικά αλλά, εξίσου, και τα κεφαλαιοποιητικά συνταξιοδοτικά συστήματα.

Η αύξηση της μακροβιότητας του πληθυσμού και η χαμηλή γονιμότητα, πέραν της μείωσης της μεγέθυνσης του εγχώριου προϊόντος, μειώνει τις επενδύσεις, οδηγώντας καθοδικά τα πραγματικά επιτόκια. Λαμβάνοντας υπόψη την τελευταία έκθεση γήρανσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2023) οι προβολές σε οικονομικούς και δημογραφικούς δείκτες για την περίοδο 2022-2070 είναι ιδιαίτερα δυσμενείς για την χώρα μας.

To πρόβλημα της διπλής επιβάρυνσης

Η επιτάχυνση της οικονομικής ανάπτυξης ως ένα από τα βασικά επιχειρήματα μετάβασης στο νέο σύστημα δεν αποδεικνύεται καθώς η εμπειρία της μακροοικονομικής βελτίωσης από τις αντίστοιχες μεταρρυθμίσεις των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης και της Λατινικής Αμερικής ήταν αρνητική. Ο στόχος της συσσώρευσης και αύξησης της εθνικής αποταμίευσης υπήρξε αθεμελίωτος και αβάσιμος.

Το επιχείρημα ότι τα διανεμητικά συστήματα εμποδίζουν την αύξηση των εθνικών αποταμιεύσεων και επενδύσεων αποτελεί μύθο, ο οποίος διαψεύδεται εμπειρικά από τη βιβλιογραφία αλλά και από κορυφαίους ειδικούς των συνταξιοδοτικών οικονομικών.

Επίσης, υποεκτιμήθηκε το πραγματικό κόστος μετάβασης για τα επόμενα πενήντα έτη. Το υπερδεκαετές κόστος μετάβασης του ΤΕΚΑ περικλείει το λεγόμενο πρόβλημα διπλής επιβάρυνσης, δηλαδή οι υπάρχουσες γενιές εργαζομένων θα πρέπει να πληρώνουν τόσο τις υφιστάμενες επικουρικές συντάξεις του διανεμητικού συστήματος όσο και να προ-χρηματοδοτούν τις δικές τους κεφαλαιοποιητικές συντάξεις.

Αυτό οδηγεί σε διαγενεακές αναδιανομές οι οποίες ενέχουν υψηλό πολιτικό κίνδυνο (εγγενή στοιχείο των κεφαλαιοποιητικών συστημάτων), εάν δεν αποτελούν αδύνατο εγχείρημα.

Η καινοτομία του ελληνικού εγχειρήματος στην διαχείριση του ΤΕΚΑ μέσω κρατικού νομικού προσώπου στη διασφάλιση των παροχών μπορεί να εμφανίζεται ως θετικό στοιχείο διαχέει όμως τον κίνδυνο επιβάρυνσης του κρατικού προϋπολογισμού.

Το άρθρο 60 του ν. 4826/2021 ορίζει ότι το Κράτος εγγυάται το συνολικό κεφάλαιο των εισφορών σε πραγματικούς όρους μεταφέροντας στην πραγματικότητα τον κίνδυνο των αγορών στον κρατικό προϋπολογισμό μέσω της δημιουργίας δυνητικού συνταξιοδοτικού χρέους.

Στο πλαίσιο λογοδοσίας και διαφάνειας του ΤΕΚΑ αναμένουμε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τη δημοσίευση στοιχείων των ήδη ασφαλισμένων όπως, για παράδειγμα, το ύψος του μέσου μισθού, τη μέση διαμορφούμενη εισφορά ανά εργαζόμενο αλλά και τις μορφές απασχόλησης για τις οποίες ασφαλίζονται.

* O Στέφανος Πετροπουλάκος είναι Δικαστικός Πληρεξούσιος Α΄ ΝΣΚ, ΜΔΕ
** Ο Νίκος Φιλιππάκης είναι Οικονομολόγος MBA