Αναβιώνουν διλήμματα εποχής Άνταμ Σμιθ και Καρλ Μαρξ

Τρία βιβλία που κυκλοφόρησαν τελευταία, τα θεωρώ ιδιαίτερα σημαντικά, γιατί αποτελούν πολύτιμη τροφή για σκέψη, παράλληλα όμως δείχνουν πώς οι εμπειρίες από άστοχες θεωρήσεις του παρελθόντος μπορούν να αποτρέψουν επιδείνωση του παρόντος και δράματα του μέλλοντος.

Στο πρώτο βιβλίο, ο οικονομολόγος Μπράνκο Μιλάνοβιτς, φιλελεύθερος νεομαρξιστής κατά την εκτίμησή μου, υπό τον τίτλο «Ο καπιταλισμός χωρίς αντίπαλο» (έκδοση Πόλις), υπογραμμίζει ότι «... από γεωγραφική άποψη, ο καπιταλισμός, ως μοναδικός τρόπος παραγωγής, είναι κυρίαρχος και μάλιστα μοναδικός. Και αυτό ισχύει για όλο τον κόσμο.

Από τη Σουηδία, όπου ο ιδιωτικός τομέας απασχολεί το 70% του εργατικού δυναμικού, μέχρι τις ΗΠΑ, όπου απασχολεί το 85% -ή ακόμα και την Κίνα, όπου ο ιδιωτικός τομέας (οργανωμένος κατά τον καπιταλιστικό τρόπο) παράγει το 80% της προστιθέμενης αξίας. Προφανώς, δεν ήταν έτσι πριν από την πτώση του κομμουνισμού, ούτε πριν εμπλακεί η Κίνα σε ό,τι κατ' ευφημισμό αποκαλούμε "μετασχηματισμό" (ενώ δεν επρόκειτο παρά για την αντικατάσταση του σοσιαλισμού από τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής).

Η παγκοσμιοποίηση και οι τεχνολογικές επαναστάσεις προκάλεσαν την ανάδυση νέων αγορών, οι οποίες πλέον παρέχουν, έναντι ανταλλάγματος, υπηρεσίες που παλαιότερα προσφέρονταν δωρεάν.

Στην ουσία, τούτη η καπιταλιστική επέκταση δεν διαφέρει ιδιαίτερα από εκείνη που γνώρισε η Ευρώπη τον 18ο και 19ο αιώνα, και την οποία τόσο καλά περιέγραψαν ο Άνταμ Σμιθ και ο Καρλ Μαρξ. Σε αυτές τις νέες αγορές, ωστόσο, η επέκταση της εμπορευματοποίησης συνοδεύεται από τη μείωση της πλήρους απασχόλησης. Αφού όμως ο καπιταλισμός επεκτείνεται και ισχυροποιείται, γιατί γίνεται λόγος περί κρίσης;

Αυτό το αίσθημα δυσφορίας αγγίζει μόνο τις πλούσιες δυτικές χώρες και είναι αποτέλεσμα της άνισης κατανομής των κερδών της παγκοσμιοποίησης. Τον 19ο αιώνα, ο μεγάλος κερδισμένος της τότε παγκοσμιοποίησης ήταν η Δύση. Σήμερα, τα οφέλη προσπορίζονται χώρες όπως η Κίνα, η Ινδία, το Βιετνάμ ή η Ινδονησία.

Η επέκταση της εμπορευματικής λογικής σε όλες -ή σχεδόν όλες- τις δραστηριότητες είχε επιπτώσεις και στην πολιτική. Παραδοσιακά, η πολιτική ή ο ελεύθερος χρόνος δεν ανήκαν στον τομέα των συναλλαγών. Ωστόσο, έχουν πια φτάσει να ανήκουν, με αποτέλεσμα τη διάβρωση της πολιτικής. Η πολιτική θεωρείται πλέον μια εμπορική δραστηριότητα σαν όλες τις άλλες, με συνέπεια την επικράτηση ενός γενικευμένου κυνισμού.

Επομένως, η κρίση δεν είναι κρίση του ίδιου του καπιταλισμού, ως συστήματος: προέκυψε από την ανισότητα που προκάλεσε η παγκοσμιοποίηση και από την επέκταση του καπιταλισμού σε τομείς και δραστηριότητες που παραδοσιακά αρνούνταν την παγκοσμιοποίηση. Ο καπιταλισμός είναι πλέον πανίσχυρος, ενίοτε όμως συγκρούεται με βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις. Είτε λοιπόν θα εξακολουθήσει να επενδύει σε νέους τομείς που συνεχίζουν να αντιστέκονται στην εμπορευματοποίηση, είτε θα πρέπει να χαλιναγωγηθεί ώστε να συρρικνωθεί το πεδίο παρέμβασής του...».

Από τη σκοπιά τους, οι καθηγητές Ντάρον Ατσέμογλου και Σάιμον Τζόνσον, στο νεοεκδοθέν βιβλίο τους “Power and Progress”, αναφέρονται στη χιλιετή ιστορία του ανθρώπου να πηγαίνει μπροστά με τη συνδρομή της τεχνολογίας, και τονίζουν ότι τα τεχνολογικά επιτεύγματα αποτελούν πηγή ευημερίας.

«... Χίλια χρόνια ιστορίας και σύγχρονων αποδεικτικών στοιχείων...», γράφουν οι συγγραφείς, «... καθιστούν σαφές ένα πράγμα: η πρόοδος, πριν από όλα, εξαρτάται από τις επιλογές που κάνουμε στο επίπεδο της τεχνολογίας. Οι νέοι τρόποι οργάνωσης της παραγωγής και της επικοινωνίας μπορούν είτε να εξυπηρετήσουν τα στενά συμφέροντα μιας ελίτ είτε να γίνουν το θεμέλιο για ευρεία ευημερία.

Ο πλούτος που δημιουργήθηκε από τις τεχνολογικές βελτιώσεις στη γεωργία κατά τον Ευρωπαϊκό Μεσαίωνα κατακτήθηκε από τους ευγενείς και χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή μεγάλων καθεδρικών ναών, ενώ οι αγρότες παρέμειναν στα όρια της πείνας. Τα πρώτα εκατό χρόνια της εκβιομηχάνισης στην Αγγλία προσέφεραν στάσιμα εισοδήματα στους εργαζόμενους. Και σε ολόκληρο τον κόσμο σήμερα, οι ψηφιακές τεχνολογίες και η τεχνητή νοημοσύνη υπονομεύουν τις θέσεις εργασίας και τη δημοκρατία μέσω της υπερβολικής αυτοματοποίησης, της μαζικής συλλογής δεδομένων και της παρεμβατικής επιτήρησης.

Δεν χρειάζεται να είναι έτσι. Δύναμη και πρόοδος δείχνει ότι ο δρόμος της τεχνολογίας τέθηκε μια φορά -και μπορεί και πάλι να τεθεί- υπό έλεγχο. Οι τεχνολογικές εξελίξεις αιχμής μπορούν να γίνουν εργαλεία ενδυνάμωσης και εκδημοκρατισμού, αλλά όχι εάν όλες οι σημαντικές αποφάσεις παραμείνουν στα χέρια λίγων αλαζόνων ηγετών της τεχνολογίας.

Με την τολμηρή επανερμηνεία της οικονομίας και της ιστορίας, ο Ντάρον Ατσέμογλου και ο Σάιμον Τζόνσον αλλάζουν ριζικά τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο, παρέχοντας το όραμα που απαιτείται για τον αναπροσανατολισμό της καινοτομίας, ώστε να ωφελήσει και πάλι τους περισσότερους ανθρώπους...».

Τέλος, πριν λίγες ημέρες, ο Ζακ Αταλί, πρώην σύμβουλος του σοσιαλιστή Γάλλου προέδρου Φρανσουά Μιτεράν, στο νέο βιβλίο του υπό τον τίτλο «Κόσμος, Οδηγός Χρήσης», τονίζει ότι βιώνουμε μια εποχή ανατροπής.

«... Πρέπει λοιπόν να μάθουμε να θέτουμε νέα ερωτήματα, στα οποία οι απαντήσεις δεν είναι διόλου απλές...».
Μεταξύ άλλων, αναφερόμενος στις ανισότητες που καθημερινά απασχολούν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, γράφει ότι οι τελευταίες, όπως εμφανίζονται, είναι παραπλανητικές.

Οι νέες ανισότητες προκύπτουν από τεράστιες διαφορές σε δεξιότητες, ένα φαινόμενο που καλλιεργεί την αίσθηση της αχρηστίας, σε αρκετές πληθυσμιακές κατηγορίες.

Υπό αυτές τις συνθήκες, ούτε λίγο ούτε πολύ, ο Ζακ Αταλί προτείνει την αφύπνιση νέων πολιτικών δυνάμεων ικανών να διαπλάσουν την πολιτική σκέψη της ψηφιακής εποχής και να σφυρηλατήσουν τη στάση και τη νοοτροπία του ανθρώπου του 21ου αιώνα.

Το θέμα που θέτει και θίγει ο Γάλλος στοχαστής είναι τεράστιο και ίσως να θυμίζει το πέρασμα της Ευρώπης, από τον Μεσαίωνα στον Διαφωτισμό. Με μια μεγάλη διαφορά: ο νέος Διαφωτισμός θα είναι όλο και πιο εξαρτημένος από την τεχνητή νοημοσύνη, φαινόμενο πρωτόγνωρο και αυτό.