Γνώση, άγνοια και ψευδαισθήσεις

Ο Πλάτων ασχολήθηκε με την έννοια της γνώσης σε πολλές πραγματείες και κείμενα του, όμως δεν σώζεται πουθενά μία πλήρης αποτύπωσης της θεωρίας της. Ο ίδιος απορρίπτει ως πηγή της γνώσης τις αισθήσεις και υποδεικνύει την εκπαίδευση και την επίπονη άσκηση (πρακτική) ως αποτελεσματικές μεθόδους την απόκτηση γνώσης.

Χωρίζει επίσης τη γνώση σε αυτή των νοητών και των αισθητών. Κατά το μεγάλο φιλόσοφο, η γνώση των αισθητών μας προσφέρει τη γνώμη, ενώ εκείνη των νοητών την αλήθεια.

Η μνήμη

Η «Τέχνη της Μνήμης», της οποίας τα ίχνη χάνονται πολύ πριν από τα ομηρικά χρόνια, συναντάται σε αναφορές σε ολόκληρη την κλασική και ελληνιστική αρχαιότητα, ενώ αργότερα διαδίδεται και στο λατινικό χώρο και αναβιώνει την εποχή του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Από όλες τις σχετικές αναφορές, προκύπτει ότι η εξάσκηση της στα αρχαία χρόνια ήταν σε μεγάλο βαθμό διαδεδομένη.

Όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης αποτελεί έκφραση «…των εννοιών με τη μορφή εικόνων στις κέρινες πλάκες της ψυχής», που επιτρέπει στον ασκούμενο την ανάκληση κάθε είδους πληροφορίας, σαν να ξεφυλλίζει τις σελίδες ενός βιβλίου. Εύλογα λοιπόν θεωρείται ότι απαραίτητο συστατικό της γνώσης είναι η μνήμη, καθώς χωρίς αυτή ότι έχει αποκτηθεί από τα αισθητά ή τα νοητά θα χανόταν στη λήθη…

Το φάρμακο εδώ είναι η γραφή, που όμως λειτουργεί απλά ως υπενθύμιση. Με μόνη την ανάγνωση κειμένων παράγουμε μια επίφαση της σοφίας, όχι την αληθινή σοφία, γιατί διαβάζουμε πολλά πράγματα χωρίς στο τέλος να γίνεται σαφής διάκριση μεταξύ μνήμης, υπενθύμισης και ανάμνησης. Δυσκολευόμαστε έτσι να βρούμε το δρόμο μας μέσα από τις μνήμες και τις έννοιες καθώς λείπουν ή υπολειτουργούν οι νοητικές αρχές του συνειρμού και της ακολουθίας.

Η πρακτική

Οι αναφορές στη σημασία της εκπαίδευσης στη γνώση είναι επίσης πολυάριθμες. Θα εντυπωσιαστούμε όμως ανακαλύπτοντας ότι ακόμα περισσότερες είναι οι αναφορές στην εμπειρία, την πρακτική κατανόηση ενός θέματος και βεβαίως στις αποτυχημένες προσπάθειες μας για την διαχείριση του. Γνώση είναι η εξοικείωση που αποκτάται με την εμπειρία ενός γεγονότος ή μιας κατάστασης. Ίσως γι’ αυτό λέμε συχνά ότι «δεν μαθαίνουμε από την ιστορία».

Την ιστορία πλέον τη διαβάζουμε, αν το κάνουμε και αυτό, στα σχολικά χρόνια μας και δεν χτίζουμε μνήμη. Έτσι δε διαμορφώνονται συνειρμοί, ή το χειρότερο προκύπτουν απλοϊκά συμπεράσματα και καθώς δεν έχουμε άλλη εξοικείωση με το ιστορικό γεγονός, δεν παράγεται γνώση. Δεν μαθαίνουμε.

Στην εποχή της άμεσης πρόσβασης στην πληροφορία έχουμε την ψευδαίσθηση της γνώσης περισσότερο από ποτέ. Έχοντας μάλιστα μικρή ή καθόλου εκπαίδευση γύρω από την έρευνα, την επαλήθευση και τη διασταύρωση δεδομένων, αναπαράγουμε με ευκολία πληροφορίες, απόψεις και «αξιώματα».

Καθώς η βασική αρχή της προσβασιμότητας πληροφορίας είναι η χρήση ενός καναλιού διάχυσης, ο αριθμός της επανάληψης μιας πληροφορίας αποτελεί ισχυρή ένδειξη της αρτιότητας της και βεβαίως της πιθανότητας ανάκτησης της. Αν λείπει η πρακτική εμπειρία στο θέμα, η μνήμη δηλαδή, τότε είναι πολύ πιθανό να γίνει άμεσα αποδεκτή. Να την «καταπιούμε αμάσητη» που λέει ο λαός μας.

Η άγνοια

Είναι σε όλους μας γνωστή η στάση του «παντογνώστη» της παρέας, που έχει άποψη και μάλιστα ισχυρή για τα πάντα, που όμως είναι ο πρώτος που θα δηλώσει άγνοια και θα το στοιχειοθετήσει στην ανυπαρξία σχετικής εκπαίδευσης του, όταν η προσποίηση κατοχής γνώσης πάψει να είναι ανέξοδη. Θεμέλιο της δημοκρατίας μας είναι το αξίωμα ότι δεν εννοείται άγνοια νόμου.

Όμως η συνηθέστερη πρώτη δήλωση των πολιτών, στις δύσκολες στιγμές, είναι ακριβώς αυτή. Δεν το γνώριζα. Είναι άραγε θέμα γνώσης; Έχει να κάνει με το διάβασμα στο σχολείο; Με τις εμπειρίες μας; Την πρακτική μας άσκηση; Τη μνήμη; Με όλα τα παραπάνω, αλλά και με την οικογένεια, την κοινωνία, τις αρχές και τα πρότυπα μας.

Ο Ευριπίδης (Βάκχαι), αναδεικνύει το κατάντημα ενός ανθρώπου λέγοντάς του: «Δεν ξέρεις ούτε γιατί ζεις, ούτε τι κάνεις, ούτε ποιος είσαι». Ίσως σε αυτά τα σοφά λόγια βρίσκεται η διαδρομή για την καταπολέμηση της άγνοιας. Να ξέρεις ποιος είσαι. Να μην προσπαθείς να γίνεις κάτι, να είσαι εσύ. Η μία, ο ένας, αυτό το μοναδικό πλάσμα που είναι αποτέλεσμα βιολογικών και κοσμικών διεργασιών που δεν έχουμε ακόμα ανακαλύψει.

Αν ξέρεις ποιος είσαι, τότε είναι εύκολο να ξέρεις τι κάνεις, ή τι πρέπει να κάνεις. Διαφορετικά χάνεσαι μέσα σε επίκαιρα και ψευδεπίγραφα πρότυπα που έχουν χωρέσει στην παλάμη του χεριού σου και κατατρώγουν το μηχανισμό της μνήμης σου. Τελικά, αν ξέρεις ποιος είσαι και τι κάνεις, ξέρεις που πας. Όταν το ξέρεις αυτό, ξέρεις γιατί ζεις. Τότε και μόνο τότε η ζωή έχει νόημα και ξεκινά το ταξίδι της γνώσης. Από μέσα προς τα έξω, όχι αντίστροφα. Μάλλον για αυτό το λόγο οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν τόσο μεγάλη σημασία στη τέχνη της μνήμης.

Γιατί τώρα;

Εύλογα ο αναγνώστης μας θα αναρωτηθεί ποιος είναι ο λόγος που διαβάζει αυτό το κείμενο. Τι με ώθησε να ασχοληθώ με αυτές τις έννοιες. Δύο επίκαιρα θέματα με οδήγησαν. Αρχικά, η καταφανής προσπάθεια διαμόρφωσης εσφαλμένων απόψεων στην κοινή γνώμη παγκοσμίως σχετικά με την αναθεωρητική και επεκτατική πολιτική διαφόρων «ηγεσιών» και στη συνέχεια η άποψη που άρχισε να καταγράφεται σε μεγάλα ΜΜΕ σε όλο τον κόσμο, ότι τα μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης ίσως να μην απέχουν πολύ από το να αποκτήσουν συνείδηση. Και τα δύο με ξεπερνούν.

Η ικανότητα μας να δίνουμε διαφορετικές ερμηνείες σε κείμενα και συμφωνίες είναι δεδομένη εδώ και αιώνες, ενώ μπορεί να συμβαίνει και στους περισσότερους από εμάς καθημερινά στα επαγγελματικά μας. Εδώ και χιλιάδες χρόνια όμως, είναι δεδομένος και ο μηχανισμός επίλυσης τέτοιων διαφορών ώστε να μη χρειαστεί να φτάσουμε τελεσίδικες εκφράσεις, του τύπου «μολών λαβέ».

Από την άλλη, η ταχύτατη διαχείριση και ανάλυση δεδομένων τεραστίων διαστάσεων που οδηγεί σε αξιόπιστα συμπεράσματα με μη γραμμικό τρόπο, δεν αποτελεί απόδειξη συνείδησης, ούτε καν γνώσης, καθώς εκλείπουν τα βασικά στοιχεία που τη διαμορφώνουν και ψηλαφίσαμε παραπάνω.

Τα δύο θέματα που με οδήγησαν να γράψω αυτές τις γραμμές αποτελούν ψευδαισθήσεις γνώσης, ικανοτήτων και μνήμης. Θα επιτύχουν τον όποιο σκοπό τους μόνο αν η κοινωνία των ανθρώπων, η παγκόσμια κοινωνία, αφεθεί στη λήθη, στην τεμπελιά και τελικά στο ψέμα.

(*) Founder & CEO, Koubaras Ltd (Συμβουλευτική εταιρεία που δίνει έμφαση στις λύσεις και την άμεση εφαρμογή τους στην καθημερινότητα των επιχειρήσεων) Αντιπρόεδρος, AI CATALYST (Όμιλος Τεχνητής Νοημοσύνης)