Η παγκοσμιοποίηση δεν τους βγήκε όπως υπολόγιζαν!

Από τότε που συνέβη η εισβολή των Ρώσων στην Ουκρανία, ο κόσμος έχει εισέλθει σε μια νέα φάση. Σαν να έχει συμβεί ένας σεισμός στον χρόνο που διαχώρισε αμετάκλητα τις τεκτονικές πλάκες του παρελθόντος. Η μερική αμφισβήτηση των δεδομένων της μεταψυχροπολεμικής εποχής τείνει να μετασχηματιστεί σε συνολική αναθεώρηση.

Οι συνθήκες που είχαν οδηγήσει στην παγκοσμιοποίηση, φαίνεται να καταρρέουν με την ταχύτητα που κατάρρευσε το Ανατολικό μπλοκ, με αφορμή την πτώση του τείχους του Βερολίνου το 1989. Ήταν η περίοδος από την οποία εμπνεύστηκε ο Φράνσις Φουκουγιάμα (Francis Fukuyama) την άποψη ότι πλησιάζουμε στο «Τέλος της Ιστορίας». Η επικράτηση σε ολόκληρη την ανθρωπότητα ενός κοινού οικονομικού και πολιτικού προτύπου που περιλάμβανε οικονομία της αγοράς, δημοκρατία, ατομικές ελευθερίες, σύμφωνα με τον συγγραφέα συνεπάγονταν την κατάργηση των αιτίων που οδηγούν στους πολέμους.

O Γιουβάλ Νώε Χαράρι (Yuval Noah Harari) συγγραφέας και ιστορικός στο Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, ισχυρίζεται στο «Homo Deus» πως η μεγάλη διαφορά της εποχής μας από τις προηγούμενες, είναι ότι περισσότεροι αυτοκτονούν από αυτούς που σκοτώνονται σε πολέμους, από τρομοκράτες ή εγκληματίες. Για πρώτη φορά στην ιστορία, κυβερνήσεις, εταιρίες και πολίτες, δεν συνυπολογίζουν τον πόλεμο ως πιθανό γεγονός στο άμεσο μέλλον.

Τις τελευταίες δεκαετίες οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο ξόδευαν κατά μέσο όρο μόνο το 6,5% του προϋπολογισμού τους στις ένοπλες δυνάμεις τους, ενώ δαπανούσαν πολύ περισσότερα για εκπαίδευση, υγειονομική περίθαλψη και κοινωνική πρόνοια. Σήμερα το θεωρούμε δεδομένο, αλλά αποτελεί μια εκπληκτική πρόοδο. Για χιλιάδες χρόνια, οι στρατιωτικοί εξοπλισμοί αποτελούσαν μακράν το μεγαλύτερο κονδύλι στον προϋπολογισμό κάθε ηγεμόνα. Δεν ξόδευαν τίποτα στην εκπαίδευση ή στην ιατρική περίθαλψη των υπηκόων τους.

Στο ίδιο πνεύμα, ο Steven Pinker, καθηγητής ψυχολογίας στο Harvard, αποδεικνύει με εκατοντάδες στατιστικά στοιχεία και διαγράμματα, ότι η βία, ο πόλεμος, το έγκλημα και οι θάνατοι εξαιτίας αυτών των καταστάσεων, μειώνονται συνεχώς καθώς περνάνε οι αιώνες. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι παρά την τρομακτική αύξηση του πληθυσμού της γης, ζούμε στην πιο ειρηνική περίοδο της ανθρωπότητας.

Ωστόσο και παρά το ότι τα κίνητρα αποφυγής του πολέμου είναι περισσότερα από ότι σε οποιαδήποτε άλλη περίοδο της σύγχρονης ιστορίας, τα τελευταία γεγονότα δεν επιβεβαιώνουν την αισιοδοξία αυτών των ισχυρισμών. Το αντίπαλο αφήγημα, του Σάμιουελ Χάντιγκτον (Samuel Huntington), «Η Σύγκρουση των Πολιτισμών» αποδεικνύεται πιο ρεαλιστικό. Αντί για έναν κόσμο ενοποιημένο χάρη στη σύγκλιση των αξιών και των ιδεών, προέκυψαν συμμαχίες που συγκροτήθηκαν με κριτήριο τη θρησκεία ή τα γεωπολιτικά συμφέροντα.

Η «υπαρκτή» παγκοσμιοποίηση, όπως την ονομάζει ο Γιώργος Πρεβελάκης, Καθηγητής Γεωπολιτικής του Πανεπιστημίου της Σορβόννης, πορεύτηκε υπό την αιγίδα του νεοφιλελευθερισμού. Κριτήριο των πάντων κατέστη το βραχυπρόθεσμο οικονομικό αποτέλεσμα. Στην ενοποιημένη παγκόσμια οικονομία κυριάρχησε η λογική του συγκριτικού πλεονεκτήματος. Τα εθνικά κράτη δεν έπρεπε να παρεμβάλλουν εμπόδια στην αναζήτηση των πλέον προσοδοφόρων τύπων παραγωγής και εφοδιαστικών αλυσίδων. Στην πρωτοκαθεδρία βρέθηκε η επιδίωξη της μείζονος ατομικής ελευθερίας και η προστασία των μειονοτήτων.

Η αλήθεια είναι πως εκτός της Μέσης Ανατολής και μεμονωμένων περιοχών σε όλο τον κόσμο, η δεκαετία του 1980 έως τη δεκαετία του 2010 ήταν μια περίοδος περιορισμένου πολέμου. Σε γενικές γραμμές, η βία ήταν περιχαρακωμένη και γεωγραφικά μακριά από τις δυτικές κοινωνίες. Οι τρομοκρατικές επιθέσεις αποτέλεσαν την εξαίρεση στον κανόνα. Άνθρωποι, εμπορεύματα, κεφάλαια και ιδέες, μεταφέρονταν με ασφάλεια χάρη στις τεχνολογικά αναβαθμισμένες μορφές επικοινωνίας, αλλά και στην προστασία της ηγεμονικής παρουσίας των ΗΠΑ που εξασφάλιζαν τη απρόσκοπτη διεξαγωγή του ελεύθερου εμπορίου, υπό την αιγίδα της οικονομιστικής ιδεολογίας.

Η άνθηση του διεθνούς εμπορίου

Αποδοτικές συνεργασίες και πολύπλοκες αλυσίδες εφοδιασμού, ευδοκίμησαν σε αυτό το μακροοικονομικό περιβάλλον. Η τάση για διεθνείς συνέργιες δεν άφηνε σημάδια αμφισβήτησης. Κάθε εταιρεία που δεν χόρευε σε αυτόν τον ρυθμό έβγαινε εκτός παιχνιδιού, διότι δεν είχε τη δυνατότητα να ανταγωνιστεί τις υπόλοιπες.

Το όραμα των επιχειρηματικών μοντέλων περιλάμβανε την κινεζική υποδομή εργασίας, τον εφοδιασμό με ρώσικα και βραζιλιάνικα εμπορεύματα, τα αναπτυγμένα αμερικάνικα τραπεζικά ιδρύματα. Κι όλα αυτά χρηματοδοτούνταν με κεφάλαια από όλο τον κόσμο, τα οποία ευνοούνταν από πολιτικές χαμηλών επιτοκίων των κεντρικών τραπεζών.

Κάτω από αυτό το πλαίσιο λειτουργίας, στο όνομα της βέλτιστης αποδοτικότητας της κατανομή κεφαλαίου, η παραγωγική διαδικασία διασπάστηκε και διασκορπίστηκε σε όλο τον κόσμο. Η παγκοσμιοποίηση οδήγησε τις εταιρείες με την πάροδο των ετών να βρουν τα φθηνότερα, πιο αποτελεσματικά μέρη για την παραγωγή φυσικών προϊόντων. Σε μεγάλο βαθμό το είχαν επιτύχει. Πριν την εμφάνιση της πανδημίας, οι παραγωγικοί πόροι ήταν σχεδόν άπειροι.

Η διασύνδεση των οικονομιών έκανε εύκολα προσβάσιμους τους φυσικούς πόρους και το ανθρώπινο δυναμικό, ενώ τα μηδενικά επιτόκια, ειδικά την τελευταία δεκαετία παρείχαν εύκολη πρόσβαση σε άφθονο και φτηνό κεφάλαιο. Επίσης η μαθηματική μοντελοποίηση των εφοδιαστικών αλυσίδων πέτυχε τα εμπορικά αποθέματα να μειωθούν στο ελάχιστο. Θεωρήθηκε αντιοικονομικό να περιλάβουν την πρόβλεψη για κατασκευή εναλλακτικών μονάδων και δικτύων παραγωγής.

Η επιδίωξη του βέλτιστου βραχυχρόνιου αποτελέσματος εμπεριείχε ένα παράγοντα που δεν εκτιμήθηκε σωστά. Οι εταιρείες βολικά αγνοούσαν τους περίπλοκους παράγοντες της γεωπολιτικής, με αποτέλεσμα να καθίστανται ευάλωτες στον κίνδυνο της γεωγραφίας. Ήταν δεδομένο πως οι γραμμές παραγωγής στην Κίνα θα είναι πάντα διαθέσιμες. Δεν χρειάζονταν σε άλλες περιοχές ορυχεία νικελίου για τις μπαταρίες. Υπέθεταν ότι αυτά στη Ρωσία θα είναι πάντοτε ανοιχτά και ικανά να καλύψουν τη ζήτηση. Η Χιλή θα μπορούσε πάντοτε να παρέχει χαλκό, η Βραζιλία σόγια, η Ουκρανία σιτάρι, η Ταϊβάν τους ημιαγωγούς.

Το πρόβλημα με μια αποτελεσματική, αλλά όχι ανθεκτική παγκόσμια αλυσίδα εφοδιασμού, είναι ότι σταματά να λειτουργεί μόλις συμβεί μια σημαντική αναταραχή. Μόλις κάποιος χρήσιμος κρίκος σπάσει. Η ανωμαλία θα μπορούσε να προέρθει από μια φυσική καταστροφή, όπως ένας ιός. Είτε από μια ανθρώπινη καταστροφή, όπως ένας πόλεμος ή μια χρεοκοπία. Ή όλα μαζί. Το εξαιρετικά μοχλευμένο και εύθραυστο σύστημα δεν έχει σχεδιαστεί για να αντέχει τέτοιους κραδασμούς.

Στο μεταξύ, ο διεθνοποιημένος κόσμος βίωσε μια μοναδική περίοδο προόδου. Ο παγκόσμιος πλούτος αυξήθηκε και η φτώχεια μειώθηκε. Σε αρκετές αναπτυσσόμενες χώρες, όπως στην Κίνα, αναδείχθηκε μια πολυπληθής μεσαία τάξη. Στις ανεπτυγμένες χώρες οι υλικές συνθήκες διαβίωσης πρόσφεραν δυνατότητα μιας πιο άνετης ζωής, χάρη στην αύξηση της παραγωγικότητας λόγω των τεχνολογικών βελτιώσεων, της ψηφιακής ευκολίας, στον προσιτό καταναλωτισμό, την ελευθερία στην μετακίνηση και την αναψυχή.

Θεωρητικά, αλλά και σε μεγάλο βαθμό στην πράξη, η απελευθέρωση του εμπορίου με την κατάργηση των δασμών και των ποσοστώσεων επιδρά θετικά στην παγκόσμια οικονομία. Προκαλεί τη μετακίνηση πόρων από λιγότερο παραγωγικές σε περισσότερο αποδοτικές χρήσεις. Εκεί που διαθέτει μια χώρα το συγκριτικό πλεονέκτημα, για να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο του μάρκετινγκ.

Είναι προτιμότερο ένας εργαζόμενος να φτιάχνει software και να πουλιέται πανάκριβα στο εξωτερικό, από το να φτιάχνει ένα μπλουζάκι που η αξία πώλησής του μείον το κόστος είναι πολύ μικρή. Συμφέρει να το εισάγεις, προκειμένου να απελευθερώσεις τον εργαζόμενο, ώστε να παράγει κάτι πιο αποδοτικό. Ωστόσο, αν δεν έχει τη δυνατότητα να παράγει τίποτε άλλο και μείνει άνεργος, χάνει η κοινωνία και το μικρό όφελος από την παραγωγή του ρούχου.

Η υπεροχή του ελεύθερου εμπορίου ισχύει πάντα με βάση το συγκριτικό πλεονέκτημα. Με άλλα λόγια κάθε χώρα θα εξειδικεύεται σε αυτό που κάνει καλύτερα. Τι γίνεται όμως όταν μια άλλη χώρα εξειδικεύεται στα δικά της αλλά και στα δικά σου; Το βιώσαμε και στην Ελλάδα, όταν φτάσαμε στο σημείο να συμφέρει να εισάγουμε ακόμα και ντομάτες από το Βέλγιο ή λεμόνια από την Αργεντινή.

Η μετακίνηση πόρων από χρήση χαμηλής παραγωγικότητας σε χρήση μηδενικής παραγωγικότητας δεν ωφελεί μια χώρα. Τότε οι επιχειρήσεις κλείνουν από την πίεση του διεθνούς ανταγωνισμού. Για αυτό δεν είναι συνετό να επιβάλλεις πολιτικές που οδηγούν στην κατάργηση θέσεων εργασίας, αν δεν δρομολογήσεις πρώτα τις απαραίτητες ενέργειες για να δημιουργήσεις άλλες. Η Κίνα φέρθηκε έξυπνα. Είχε την προνοητικότητα να απελευθερώσει σταδιακά τα σύνορά της, στον βαθμό που δημιουργούνταν νέες θέσεις εργασίας στις εξαγωγικές επιχειρήσεις.

Παρά τα προβλήματα που αναδύονταν περιστασιακά ή πιο μόνιμα σε κάποιες περιοχές, για δεκαετίες, πολλοί επωφελήθηκαν από την συνδεσιμότητα. Μπορεί οι ευκαιρίες να μην ήταν ισότιμες, αλλά οι δραστηριότητες της καθημερινότητας όλων μας έγιναν πιο αποδοτικές. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας της πληροφορικής, των τηλεπικοινωνιών και οι ψηφιακές εφαρμογές, έχουν αυξήσει την παραγωγικότητα σε όλους τους τομείς της οικονομίας. Κάνουμε περισσότερα πράγματα με λιγότερους πόρους και σε μικρότερο χρόνο.

Οι αρνητικές παρενέργειες για τη Δύση

Τα τελευταία χρόνια οι οικονομικοί αναλυτές έφτασαν στο σημείο να προβλέπουν πως ο πληθωρισμός δεν πρόκειται να εμφανιστεί ξανά. Πώς η έλλειψη βασικών προϊόντων αποτελούσε παρελθόν. Αυτό που δεν είχαν υπολογίσει, ήταν ότι οι φθηνές τιμές των προϊόντων αποτρέπουν νέες επενδύσεις για παραγωγικές μονάδες. Το αποτέλεσμα φάνηκε αργότερα, με τη στασιμότητα της προσφερόμενης ποσότητας. Σε συνδυασμό με την αυξημένη ζήτηση προκάλεσε σπανιότητα και οδήγησε σε υψηλότερες τιμές.

Η αλλαγή της γεωγραφικής κλίμακας στην οικονομική δραστηριότητα μετασχημάτισε τη κατανομή των ανισοτήτων. Οι ανισότητες ανάμεσα στον ανεπτυγμένο και τον αναπτυσσόμενο κόσμο μειώθηκαν. Από την άλλη, άνοιξε η ψαλίδα της ανισότητας στο εσωτερικό των κρατών. Παίρνοντας με μεγάλη ταχύτητα τη στροφή, πέταξαν πολύ κόσμο εκτός μεσαίας τάξης. Η υποβάθμιση του επιπέδου ζωής ενός μεγάλου τμήματος του πληθυσμού των ανεπτυγμένων χωρών έχει οδηγήσει σε σοβαρά κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα.

Ο αγώνας για ευημερία είναι μια αέναη διαδικασία που συνοψίζεται σε δύο λέξεις: αποδοτικότητα και παραγωγικότητα. Αυτά τα δύο στοιχεία μπορεί πάντοτε να ήταν καθοριστικός παράγοντας της οικονομικής επιτυχίας, αλλά ποτέ σε αυτή την ένταση και με αυτή την ταχύτητα στις επιπτώσεις. Όποιο κράτος μείνει πίσω, καταδικάζεται στη φτώχια και ας διαθέτει τη πιο δίκαιη αναδιανομή εισοδήματος. Όταν ο δίπλα σου παράγει φτηνότερα, οι επιλογές που έχεις είναι περιορισμένες. Να ρίξεις κι εσύ το κόστος ή να αυξήσεις την παραγωγικότητα.

Οι λιγότερο ανταγωνιστικές ομάδες του πληθυσμού, άρχισαν να αντιμετωπίζουν το ελεύθερο εμπόριο και την μετανάστευση ως απειλή. Όχι ως ευκαιρία. Η αυξημένη διασύνδεση των λαών, μέσω της κυκλοφορίας ανθρώπων και πληροφοριών, αντί να οδηγήσει στην αλληλοκατανόηση, σύμφωνα με τις αφελείς ελπίδες κατά την πρώτη φάση της παγκοσμιοποίησης, πολλαπλασίασε τα φαινόμενα ξενοφοβίας, αντιζηλίας και πικρίας ανάμεσα στους λαούς. Έγινε πηγή συγκρούσεων και γεωπολιτικών κρίσεων.

Η παγκοσμιοποίηση ενώ αρχικά ενίσχυσε την αμερικανική και γενικότερα την δυτική ηγεμονία, δεν εξελίχθηκε όπως ακριβώς ανάμεναν οι εμπνευστές της. O πίνακας είναι με στοιχεία του ΔΝΤ και δείχνει το ποσοστό που αναλογεί σε κάθε ήπειρο στο παγκόσμιο ΑΕΠ. Οι αναπτυγμένες χώρες οπισθοχωρούν έναντι του υπόλοιπου κόσμου.

Η διαφορά κουλτούρας

Οι λόγοι είναι πολλοί ώστε να υπάρξει αυτή η μετατόπιση πλούτου. Δεν είναι σκοπός του παρόντος κειμένου να τους αναλύσει διεξοδικά, όμως θα σταθούμε σε μια από τις πιο σοβαρές αιτίες. Τα στελέχη των αμερικάνικων επιχειρήσεων επικεντρώνονται στην βραχυπρόθεσμη στρατηγική. Δεν ενδιαφέρονται να λάβουν αποφάσεις με μακροχρόνιο ορίζοντα. Δεν απαιτείται να βλέπουν πιο μπροστά από το επόμενο τρίμηνο, προκειμένου να ευχαριστήσουν την Wall Street, τους μετόχους, να λάβουν τα μπόνους.

Ως φοιτητές διδάχτηκαν στα δυτικά πανεπιστήμια πως οι εταιρίες πρέπει να εστιάσουν σε αυτό που είναι καλές. Εκεί που διαθέτουν το συγκριτικό πλεονέκτημα και να το ενισχύσουν. Αυτή πράγματι είναι μια πολύ καλή στρατηγική, αλλά για έναν άλλο κόσμο. Στον στατικό, τον σχετικά πρόσφατο, όταν οι αλλαγές δεν ήταν τόσο γρήγορες.

Οι κινέζοι βρίσκονται στην αντίθετη κατεύθυνση από πλευράς νοοτροπίας, πραγματοποιώντας σκακιστικές κινήσεις που στην αρχή έμοιαζαν αργές ή αναποτελεσματικές. Οι δυτικοί τους υποτίμησαν και τώρα που βλέπουν τι έχουν επιτύχει, αποκαλύπτεται πως βάδιζαν βάσει σχεδίου. Ένα σχέδιο του οποίου δεν γνωρίζουμε τα επόμενα βήματα. Σίγουρα κάνανε λάθη στην πορεία, αλλά αναπροσαρμόσανε τη στρατηγική τους, ενδυναμώθηκαν, εδραιώθηκαν, και τώρα κινούνται με πολύ πιο ταχύ βήμα.

Οι δυτικοί θυμίζουν το πολωνικό ιππικό στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Τι είχαν οι Πολωνοί; Το καλύτερο ιππικό στον κόσμο, που διέπρεψε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, το οποίο είχε το επιπλέον πλεονέκτημα πως ήταν πολύ οικονομικό στην διατήρηση του. Όταν εισέβαλαν όμως τα ανώτερης τεχνολογίας γερμανικά τανκς, δεν χρειάστηκαν παρά ελάχιστη ώρα να διαλύσουν την πολωνική άμυνα.

Επιτυχής είναι η οικονομική και νομισματική πολιτική που δεν επηρεάζεται από την πολιτική αγωνία των ταχέων αποτελεσμάτων, αλλά αυτή που προνοεί και προλαμβάνει τις κρίσεις με αποτελεσματικό τρόπο. Το δυτικό μοντέλο management καθίσταται επιτακτικό να αλλάξει και μάλιστα σε ελάχιστα χρόνια. Η νέα πραγματικότητα επιβάλλει μια αλλαγή όχι μόνο οικονομική, αλλά και κουλτούρας. Η εργασιακή και η καταναλωτική ηθική θα αλλάξει.

Η κινεζική ισχύς αναπτύχθηκε χάρη στην εκμετάλλευση των ευκαιριών στην ενοποιημένη παγκόσμια αγορά. Ανάλογα ενισχύθηκε και η Ρωσία, η οποία αύξησε τον πλούτο της χάρη στον ενεργειακό τομέα. Και στις δύο περιπτώσεις για να καθησυχαστούν οι όποιοι γεωπολιτικοί φόβοι, Κίνα και Ρωσία είχαν πείσει ότι τους ενδιέφερε αποκλειστικά η ανάπτυξη της οικονομίας τους.

Ωστόσο, έχοντας προηγηθεί αιώνες δυτικής κυριαρχίας και υπεροψίας, οι υπόλοιποι λαοί ανέπτυξαν μια βαθιά έχθρα προς τη Δύση. Πλέον η οικονομική και στρατιωτική ισχύς, τους επιτρέπει να την εκφράσουν πιο ανοικτά. Η παγκοσμιοποίηση δεν μπορούσε ή δεν πρόλαβε να κλείσει τις πληγές.

Από ότι φαίνεται ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Σάμιουελ Χάντιγκτον είχε δίκιο όταν είχε ισχυριστεί ότι «οι δυτικοί τείνουν να ξεχνάνε ότι επιβλήθηκαν στον κόσμο με οργανωμένη βία κι όχι με την ανώτερη κουλτούρα και τον πολιτισμό τους. Οι μη δυτικοί δεν θα το ξεχάσουν ποτέ».

Η αρχή του τέλους

Κομβικό σημείο για την ανατροπή της πορείας της ενοποιημένης αγοράς, αποτέλεσε η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Και αυτό επειδή μετατράπηκε σε γενικευμένη οικονομική αναστάτωση, θέτοντας σε κίνδυνο τη συνολική αρχιτεκτονική του παγκόσμιου συστήματος, ως συνέπεια της υπερβολικής διασύνδεσης των οικονομιών. Η μεμονωμένη αστοχία, μετατράπηκε σε τοξική. Διαδόθηκε ταχύτατα στο σύνολο του συστήματος, καθώς απουσίαζαν οι δικλείδες ασφαλείας.

Σε συνδυασμό με την μεγάλη υγειονομική κρίση που ακολούθησε, προκάλεσε την διακοπή της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης της κυκλοφορίας των ανθρώπων. Για πρώτη φορά υπήρξε καθολική συμφωνία ότι ο περιορισμός της κυκλοφορίας των ανθρώπων αποτελούσε θετική εξέλιξη. Αν και το αίτημα για περιορισμούς στην κυκλοφορία προσώπων, κεφαλαίων, προϊόντων, είχε αρχίσει να ωριμάζει από πολλές μεριές, έστω και ασυντόνιστα.

Η ασφάλεια σταθμίζεται πλέον περισσότερο σημαντική από τα ιδανικά της ελεύθερης κυκλοφορίας των πληροφοριών και των ιδεών, την οποία ανέπτυξε εκθετικά η ψηφιακή επανάσταση. Η λειτουργία του εθνικού χώρου ως στοιχείου σταθερότητας και ασφάλειας αναδείχθηκε κατά την υγειονομική κρίση. Η αναζήτηση του χαμηλότερου κόστους είχε στερήσει τους πληθυσμούς από πολύτιμο υγειονομικό υλικό. Η διάσπαση των εφοδιαστικών αλυσίδων λόγω των περιορισμών στην κυκλοφορία ανέδειξε επίσης τη σημασία των στρατηγικών αποθεμάτων σε τοπική κλίμακα.

Η εισβολή στην Ουκρανία λειτούργησε αφυπνιστικά για την βυθισμένη στον ευδαιμονισμό Δύση. Την κινητοποίησε, την ένωσε, την ανάγκασε να επανεξετάσει τη στάση της. Ανάλογη αναθεωρητική επίδραση όμως συνέβη και στους μη δυτικούς.

Η εθνική κλίμακα επανέρχεται στο προσκήνιο, τόσο στον οικονομικό τομέα, όσο και στον ιδεολογικό. Η στροφή αυτή ίσως αμβλύνει τις εντάσεις στο εσωτερικό των κρατών. Η αναβαθμισμένη αρχή της εθνικής κυριαρχίας θα διαδραματίσει σταθεροποιητικό ρόλο. Από την άλλη, θα οξύνει τις εντάσεις μεταξύ των κρατών.

Ωστόσο οι εθνικής κλίμακας δράσεις είναι ανεπαρκείς. Κανείς δεν είναι τόσο ισχυρός ώστε να πορευτεί μόνος του στις σύγχρονες προκλήσεις. Με δεδομένη την αποτυχία της οικουμενικής σύγκλισης, τι μένει; Η ενδιάμεση λύση της στρατηγικής συμπόρευσης και των μεγάλων συμμαχιών.

Οι νέες συμμαχίες

Η αμφισβήτηση της αμερικανικής ηγεμονίας διαγράφει ένα διχοτομικό τοπίο: το φιλοδυτικό στρατόπεδο (ΗΠΑ, Ευρώπη, Ιαπωνία, Νότια Κορέα, Αυστραλία) και το αναθεωρητικό στρατόπεδο (Κίνα, Ρωσία, Ινδία) που επιδιώκει ανατροπή του status quo. Αυτό δεν σημαίνει πως όλοι δρουν συντονισμένα ή πως έγιναν φίλοι. Στο καινούργιο ανταγωνιστικό πεδίο, αν οι αναθεωρητικές δυνάμεις αποδειχθούν ισχυρότερες από τις κυρίαρχες, οδηγούμαστε σε μια νέα τάξη πραγμάτων και αναδιανομή της εξουσίας.

Δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα από τη στάση της Ινδίας. Απέφυγε να καταδικάσει τη Ρωσία, εν μέρει επειδή είναι ένας τεράστιος εμπορικός εταίρος και επειδή ήταν σε εξέλιξη ένα πολυετές σχέδιο για την αύξηση των εμπορικών σχέσεων μαζί της. Η Ινδία έχει τεράστια ανάγκη για προμήθεια όπλων και εμπορευμάτων από το εξωτερικό. Δύο εξαγωγικές βιομηχανίες στις οποίες η Ρωσία τυχαίνει να επικεντρώνεται. Με τη νέα συμφωνία που ανακοινώθηκε αυτές τις ημέρες, η Ρωσία συμφώνησε με την Ινδία να της πουλήσει οπλισμό και τα έσοδα της να τα επενδύει σε Ινδικά ομόλογα.

Κι όχι μόνο αυτό. Η Ινδία εδώ και μια δεκαετία προορίζεται από τους Βρετανούς ως το αντίπαλο δέος απέναντι στην Κίνα. Παρόλα αυτά το δέλεαρ να συμβάλει στην κατάλυση της πρωτοκαθεδρίας της Δύσης φαίνεται τόσο ισχυρό, που αποφάσισε να πάρει μια ουδέτερη στάση και να αποκλιμακώσει την κόντρα της με την Κίνα, πραγματοποιώντας υψηλού επιπέδου επαφές. Συμπλέοντας με τον παραδοσιακό εχθρό, αποστάσεις από τις ΗΠΑ λαμβάνει και ο πρωθυπουργός του Πακιστάν, ο οποίος παρέδωσε επίσημη διαμαρτυρία στην αμερικανική πρεσβεία, με την αιτιολογία ότι παρεμβαίνουν στις εσωτερικές υποθέσεις της χώρας.

Οι χώρες της Νότιας Αμερικής έχουν υιοθετήσει πιο σκληρή στάση απέναντι στη Ρωσία από ότι η Κίνα ή η Ινδία, αλλά πολλές από αυτές εξαρτώνται από τη Ρωσία για λίπασμα και για αυτό αποφεύγουν να συμπεριλάβουν τα λιπάσματα στα προϊόντα όπου έχουν επιβληθεί κυρώσεις. Η Αίγυπτος έχει επίσης λάβει μια σχετικά ουδέτερη στάση.

Η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα έχουν απομακρυνθεί από τις ΗΠΑ τα τελευταία χρόνια, ενώ έχουν έρθει κοντά με την Κίνα. Οι σπόροι της εκτεταμένης συνεργασίας μεταξύ των δύο χωρών μπήκαν όταν ο πρίγκιπας διάδοχος της Σαουδικής Αραβίας Mohammed bin Salman (MbS) αναζητούσε απεγνωσμένα στήριξη για την δημόσια εγγραφή της Saudi Aramco το 2019, καθώς η Δύση του είχε γυρίσει την πλάτη. Τότε η Κίνα προσέφερε στον πρίγκιπα διέξοδο αγοράζοντας το προσφερόμενο 5% με ιδιωτική τοποθέτηση.

Η κίνηση πρόσφερε δύο τεράστια οφέλη για τη Σαουδική Αραβία. Συγκέντρωσε αμέσως τα χρήματα που χρειάστηκε, χωρίς να μην απαιτηθεί δημόσια αποκάλυψη της τιμής προσφοράς ανά μετοχή. Αυτό επέτρεψε στον πρίγκιπα να διαβεβαιώσει τους ανώτερους Σαουδάραβες για τις ικανότητές του να ηγηθεί της χώρας, οι οποίοι μέχρι τότε ήταν δύσπιστοι. Αν και η προσφορά τελικά απορρίφθηκε, το γεγονός ότι η Κίνα είχε προσφερθεί δεν ξεχάστηκε.

Όποιος υποτιμά τη δύναμη του ανατολικού συνασπισμού που διαμορφώνεται και στον οποίο θα συμμετέχουν Ρωσία, Κίνα, Πακιστάν, Ινδία και Σαουδική Αραβία, δεν έχει αντιληφθεί πως περιλαμβάνει το 40% του παγκόσμιου ΑΕΠ και το 50% του Παγκοσμίου πληθυσμού. Ένας τεράστιος παραγωγικός και καταναλωτικός χώρος βρίσκεται σε αυτές τις περιοχές. Επειδή δεν προβάλλεται από τα δυτικά ΜΜΕ, δεν σημαίνει πως δεν υπάρχει.

Μια νέα εποχή ανατείλει

Στο τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, η χαρτογράφηση του νέου κόσμου ήταν ασαφής. Η θέση της Σοβιετικής Ένωσης, της Γερμανίας ή της Ιαπωνίας δεν ήταν προκαθορισμένες. Χρειάστηκαν χρόνια για να διαμορφωθεί το τοπίο των συμμαχιών. Με ανάλογο τρόπο, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία ανοίγει το κεφάλαιο για την αναζήτηση μιας νέας γεωπολιτικής ανακατανομής μεταξύ των χωρών.

Όπως είχε επισημάνει ο Καρλ φον Κλάουζεβιτς, Πρώσος στρατιωτικός και συγγραφέας του περίφημου δοκιμίου Περί Πολέμου (Vom Kriege), η ειρήνη είναι η συνέχιση του πολέμου με άλλα μέσα. Δύσκολα διαχωρίζεται αν ο πόλεμος είναι μια παρεμβολή ανάμεσα σε δυο περιόδους ειρήνης, ή η ειρήνη μια παρεμβολή ανάμεσα σε δυο πολέμους.

Οι έννοιες εχθρός και φίλος είναι πάντα αμοιβαία μεταθετές. Οι «προαιώνιοι εχθροί» και οι «παραδοσιακοί φίλοι» υπάρχουν, αλλά ως το βαθμό που τα οικονομικά και εθνικά τους συμφέροντα παραμένουν λίγο ως πολύ αμετάβλητα. Η ουδετερότητα είναι εφικτή μόνο όταν βολεύει και τους δυο αντιμαχόμενους. Δεν αρκεί να θέλεις για να παραμείνεις ουδέτερος σ’ έναν πόλεμο.

Ο πόλεμος είναι μια ιστορία με ανοικτό τέλος. Δεν είναι εύκολο να προβλεφθεί. Ακόμη και αν οι εχθροπραξίες στην Ουκρανία τερματιστούν σύντομα, έχει ήδη μετατοπιστεί η γεωπολιτική με τρόπους που δεν μπορούμε να προβλέψουμε ακόμα, καθώς εμφανίστηκε σε μια χρονική στιγμή κατά την οποία αναδύθηκαν σοβαρές αμφισβητήσεις ως προς τις θεμελιακές αρχές της προηγούμενης περιόδου.

Οι παρενέργειες του περιορισμού της παγκοσμιοποίησης, είναι πως θα στερήσει την ανθρωπότητα από τα συνεπαγόμενα αγαθά. Πολλοί από τους περιορισμένους πόρους θα στραφούν προς τους εξοπλισμούς. Οι εθνικές κοινωνίες θα γίνουν εσωστρεφείς, λιγότερο άνισες, λιγότερο εύπορες, λιγότερο φιλελεύθερες, περισσότερο αλληλέγγυες προς το κράτος. Αν και όλα αυτά αποτελούν εικασίες. Το καινούργιο παιχνίδι μόλις ξεκίνησε να γράφει τους κανόνες του.

Υπό αυτές τις συνθήκες αυξάνονται οι πιθανότητες να υπάρξουν πολεμικές συγκρούσεις. Στην νέα μεταβατική περίοδο, αναμένεται να ενταθούν οι αντιπαραθέσεις. Παρόλο που η απραξία δεν είναι αρετή, είναι ηθικά προτιμότερο να πληρώνονται οι στρατιωτικοί και να μην κάνουν τίποτα, παρά να πληρώνονται για να αλληλοσκοτώνονται. Ο χωρισμός της ανθρωπότητας σε δύο στεγανά περιέχει τον κίνδυνο του Τρίτου Παγκόσμιου Πολέμου, όμως το «καλό» των πυρηνικών όπλων είναι πως παραλύουν τη βούληση για εκτεταμένες στρατιωτικές συγκρούσεις.

Ας αφήσουμε αυτό το σενάριο στην άκρη όμως. Δεν έχει έννοια να το εξετάσουμε, όχι μόνο επειδή δεν θα έχουμε τη δυνατότητα να διαπιστώσουμε αν επιβεβαιώθηκαν οι προβλέψεις μας, αλλά και επειδή είναι διανοητικά εξαντλητικό να αναζητάμε μπαμπούλα σε κάθε ντουλάπα, προβλέποντας ότι ο κόσμος θα τελειώσει.

Στις δυσκολίες ανασκουμπώνεσαι και αντλείς δύναμη από τις συνθήκες. Όταν ο Καζατζάκης είπε «Πατέρα, πάει η σταφίδα μας», εκείνος απλά του απαντάει: «Εμείς δεν πάμε. Σώπα».

Πηγές:

- https://www.dianeosis.org/2022/03/i-megai-psevdaisthisi/
- https://www.lynalden.com/march-2022-newsletter/
- Το Lexus και η ελιά, του Tomas Friedman