Οι μάχες στην Ουκρανία, η θεωρία του πολέμου και ο Κλάουζεβιτς

Από το 1780, ημερομηνία γέννησης του Carl von Clausewitz, έως το έτος 1837, έτος έκδοσης του τελευταίου τόμου του συνολικού έργου του από τη σύζυγό του, η σκέψη του πολέμου καθιερώθηκε ως πραγματικό λογοτεχνικό πεδίο. Να θεωρητικοποιήσουν τον πόλεμο για να κατανοήσουν καλύτερα τα κίνητρά του και τους δεσμούς του με την πολιτική, αλλά κυρίως να τον προετοιμάσουν και να τον εφαρμόσουν, αυτός ήταν ο στόχος των στρατιωτικών στοχαστών του 18ου και του 19ου αιώνα.

Από όλους αυτούς τους μελετητές ο πιο γνωστός είναι ο Πρώσος Carl von Clausewitz. Από τη δημοσίευση του βιβλίου του «de la Guerre» μεταξύ 1832 και 1837, έχει κυριαρχήσει στη διεθνή στρατιωτική σκέψη. Ο Clausewitz δεν ήταν ωστόσο, ο μόνος που σκέφτηκε τον πόλεμο, καθώς έχουμε την έκδοση του πρόσφατου βιβλίου του Herve Drevillon: penser et ecrire la guerre (εκδ. Passes Composes, 06/10/2021, 320 σελίδες).
Το άρθρο στηρίζεται στο πρόσφατο αυτό βιβλίο.

Η στρατιωτική σκέψη

Εστιάζοντας στα γνωσιολογικά και λογοτεχνικά θέματα της εφαρμογής της σκέψης του πολέμου, ο Clausewitz αποκάλυψε προβλήματα και δομικά ζητήματα της στρατιωτικής θεωρίας, τα οποία δεν κατάφερε να ξεπεράσει, αλλά συνέβαλε στην αποκάλυψή τους.

Ο συγγραφέας Hevre Drevillon, χρησιμοποιώντας τη λέξη «militteraire» που σημαίνει η εισαγωγή της στρατιωτικής σκέψης στο λογοτεχνικό πεδίο, που δεν περιορίζεται σε μια απλή μορφοποίηση, προσπάθησε με ένα καθεστώς αλήθειας να πλαισιώσει τις θεωρητικές νόρμες, το πεδίο σκέψης για τον πόλεμο και τον καθορισμό των μεθόδων εφαρμογής του.

Την εποχή των μεγάλων θεωρητικών του πολέμου Antoine-Henri Jomini (1779-1869) και Carl von Clausewitz, ένας θεωρητικός του πολέμου έπρεπε πρώτα να κάνει την επιλογή μεταξύ της «ιστορικής» και της «διδακτικής» προσέγγισης, που δόμησαν αυτό το λογοτεχνικό πεδίο.

Η ιστορική προσέγγιση ήταν επιστημονικά καλά εδραιωμένη, γιατί ήταν μέρος του πλαισίου έντονου προβληματισμού για τις μεθόδους και τις πηγές της ιστορίας. Στη συνέχεια δημοσιεύθηκαν πολυάριθμα έργα για την ιστορία του πολέμου, αλλά εφαρμόζονταν σε περιορισμένες χρονολογικές ακολουθίες.

Πώς λοιπόν μπορεί να θεωρητικοποιηθεί ο πόλεμος με βάση συγκεκριμένες περιπτώσεις; Φαινόταν δύσκολο, αν όχι αδύνατον, να θεμελιωθεί μια παγκόσμια θεωρία πολέμου βασισμένη σε ιστορικούς πόρους που διασκόρπισαν την πραγματικότητά της σε μια άπειρη ποικιλία εκδηλώσεων.

Για να θεωρητικοποιηθεί ο πόλεμος, η ιστορική προσέγγιση βασίστηκε σε πλαισιωμένες πηγές και μεθόδους, αλλά φαινόταν δύσκολο να εφαρμοστεί πέρα από την ακριβή προσέγγιση ενός συγκεκριμένου γεγονότος.

Αντίθετα, η διδακτική προσέγγιση ορίστηκε από την ικανότητα παρουσίασης των αρχών και των συνιστωσών του πολέμου με σαφή και οργανωμένο τρόπο. Σε αντίθεση με την ιστορική προσέγγιση, η διδακτική βασίστηκε σε μεθόδους και δεδομένα που ήταν δύσκολο να αντικειμενοποιηθούν, αλλά προσέφερε ευνοϊκότερο τρόπο για μια λογοτεχνική εφαρμογή της θεωρίας. Αυτή η ένταση συγκεντρώθηκε στο έργο του Clausewitz.

Πέρα από τις θεωρητικές της βάσεις και τις λογοτεχνικές της μορφές, η εφαρμογή της στρατιωτικής σκέψης έθεσε το ζήτημα της ένταξής της στη δημόσια συζήτηση. Η δυναμική αυτής της δημοσιότητας είχε ξεκινήσει στον απόηχο του Επταετούς Πολέμου (1756-1763), ο οποίος είχε καθιερώσει ένα νέο καθεστώς σύγκρουσης και κατά συνέπεια τροφοδότησε πολλούς προβληματισμούς.

Αυτή η ανανέωση της σκέψης του πολέμου εντάχθηκε επίσης στο πλαίσιο του Διαφωτισμού (τέλη 17ου αιώνα και αρχές 18ου), ο οποίος ενίσχυσε τις δημόσιες χρήσεις της στρατιωτικής λογικής. Στον τομέα της στρατιωτικής σκέψης, η εισαγωγή ενός συγγραφέα στη δημόσια συζήτηση έθετε ιδιαίτερα θέματα, γιατί ο πόλεμος ήταν εθνικό και διεθνές γεγονός. Θα έπρεπε λοιπόν η θεωρία του πολέμου να αναφέρεται σε καθολική ή πατριωτική λογική; Το ζήτημα της άρθρωσης των εθνικών και διεθνών συνιστωσών του στρατιωτικού δημόσιου χώρου προέκυψε με πολύ ιδιαίτερο τρόπο στη Γαλλία.

Διαδικασίες πολέμου

Πέρα από τη διατύπωση των προκλήσεων της δημοσιοποίησης της στρατιωτικής σκέψης, μια θεματική προσέγγιση θα μας επιτρέψει να τις βάλουμε σε προοπτική μελετώντας τα κύρια αντικείμενα του πολέμου: εκστρατείες, μάχες και πολιορκίες. Και εδώ, ο Clausewitz έθεσε τα διακυβεύματα και τους καθοριστικούς παράγοντες της θεωρητικής αντιμετώπισης των πολεμικών ενεργειών.

Η προσέγγιση του Clausewitz μέσα από το έργο του de la Guerre, ενσωμάτωσε την ανάλυση των δεδομένων για τις στρατιωτικές δυνάμεις και τον τρόπο ανάπτυξής τους στο πλαίσιο μιας εκστρατείας σύμφωνα με στρατηγικούς στόχους και με τους τρόπους «εμπλοκής» των μαχών.

Μεταξύ των συμπτώσεων που καθόρισαν τη μοίρα μιας εκστρατείας, η έκβαση των μαχών θα μπορούσε να ασκήσει αποφασιστική επιρροή. Ωστόσο, όπως τόνισε ο Ναπολέων, «η μοίρα μιας μάχης είναι αποτέλεσμα μιας στιγμής» και επομένως δεν μπορούσε να προβλεφθεί με την εφαρμογή μιας δογματοποιημένης εντολής.

Μια αντίθετη δυναμική εφαρμόστηκε στη θεωρία του πολέμου μέσω πολιορκιών. Η άνευ προηγουμένου κινητικότητα των στρατών, που είχαν αποκτήσει την ικανότητα να διεισδύουν βαθιά σε εχθρικά εδάφη, φαινόταν να «γκρέμιζε» τις στρατηγικές εδαφικής άμυνας που βασίζονταν σε δίκτυα ισχυρών οχυρών. Άλλες πρακτικές όπως ο βομβαρδισμός πολιορκημένων αμάχων πληθυσμών ανατρέπουν τις αρχές της άμυνας των θέσεων επιταχύνοντας την παράδοσή τους. Αντί να απορρίψει την οχυρωματική τέχνη, αυτή η δυναμική ενίσχυσε την ενσωμάτωσή της στο πεδίο της στρατιωτικής θεωρίας, η οποία μάλιστα της απέδωσε μια δομική αξία. Το σημαντικότερο γεγονός των Ναπολεόντειων πολέμων στο δημόσιο χώρο της Γαλλίας ήταν η εκστρατεία του 1814, που προκάλεσε το άνευ προηγουμένου τραύμα της πτώσης του Παρισιού και της κατάληψης του εδάφους από τους εχθρικούς στρατούς.

Συμπερασματικά, ο συγγραφέας Hevre Drevillon έχει μελετήσει τη σχέση πολέμου και κοινωνίας ως διαδραστικό φαινόμενο. Δεν ήταν μόνο θέμα προβολής κοινωνικών φαινομένων σε πόλεμο, αλλά και θεώρησης του ίδιου του πολέμου ως κοινωνικού φαινομένου που επηρεάζει τους άλλους. Υπάρχουν, για παράδειγμα, συζητήσεις για τον «πολίτη στρατιώτη» στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, στοιχεία που δείχνουν ότι και η Γαλλική Επανάσταση βρίσκει την αρχή της στο στοχασμό για τον πόλεμο. Η συμβολή των στρατιωτικών γεγονότων στα κοινωνικά δεδομένα είναι καθοριστική. 

(*) Ο Κων. Ζοπουνίδης είναι καθηγητής στο Πολυτεχνείο Κρήτης.