Πώς καταρρίπτονται οι μύθοι για την καινοτομία

Ήμουν μαθητευόμενος συντάκτης στο Βέλγιο, το 1965, όταν ο Γάλλος βιολόγος Φρανσουά Ζακόμπ (1950-2013), μαζί με τους Ζακ Μονώ και Αντρέ Λβόφ, μοιραζόταν το βραβείο Νομπέλ Φυσιολογίας και Ιατρικής. Και με είχε εντυπωσιάσει η δήλωσή του στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, ότι «η τεράστια διαφορά του ανθρώπου από το ζώο, είναι ο προγραμματισμός του πρώτου να καταλαβαίνει».

Στο άκουσμα αυτής της φράσης, το ερώτημα που ήλθε στο μυαλό του, ήταν αυτό: να καταλαβαίνει τι; Ποιά είναι τα όρια στη δυνατότητα του να καταλαβαίνει κανείς;

Κι όμως, η φράση «ο άνθρωπος είναι προγραμματισμένος για να καταλαβαίνει» πρέπει να σημαίνει κάτι το συγκεκριμένο. Δεν υπάρχουν όρια σ’ αυτό το «να καταλαβαίνει». Κάτι που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο τον σπρώχνει να εξερευνά το άγνωστο, κι’ αυτό το κάτι, στην περίπτωσή του, έχει τη δύναμη ενός επιτακτικού βιολογικού ενστίκτου, ίσως επιτακτικότερου από το σεξουαλικό ένστικτο που τον σπρώχνει στο ν’ αναπαράγεται.

Πέρα από το ένστικτο αυτοσυντήρησης του ζώου, ο άνθρωπος έχει ένα δεύτερο ένστικτο, το ίδιο ζωτικό, προσανατολισμένο προς την εξερεύνηση και τη γνώση. Βέβαια, στον άνθρωπο, τα δύο αυτά εξίσου βασικά ένστικτα μπορούν να συνεργάζονται, να αλληλοενισχύονται, αλλά μπορούν και να αντιπαρατάσσονται, να μάχονται το’ να τα’ άλλο, και τότε η κατάσταση μπορεί να γίνει αφόρητα δραματική ή εξόχως δημιουργική.

Πώς όμως; Την απάντηση στο τελευταίο αυτό ερώτημα τη δίνει ο Matt Ridley, στο έξοχο πρόσφατο βιβλίο του για την καινοτομία και τον απόλυτα ζωτικό ρόλο της στην ανθρώπινη ύπαρξη.

Τι είναι η καινοτομία; Γιατί εμφανίζεται η καινοτομία; Πώς παραπαίει; Πώς μπορεί να επιταχυνθεί; Αυτές είναι οι ερωτήσεις που επιδιώκει να απαντήσει ο Matt Ridley στο How Innovation Works: And Why It Flourshes in Freedom. Με αυτόν τον τρόπο, καταρρίπτει μερικούς από τους κοινώς αποδεκτούς μύθους για την καινοτομία - ενώ την συνδέει με τα θέματα της αισιοδοξίας έναντι της απαισιοδοξίας και της εξέλιξης έναντι της επανάστασης που χαρακτηρίζουν τα προηγούμενα έργα του, The Rational Optimist (Η Ορθολογική Αισιοδοξία,Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) και The Evolution of Everything.

Κατά τον πρώην επιστημονικό συνεργάτη του «Economist» και μέλος της Βουλής των Λόρδων, η καινοτομία είναι η διαδικασία κατά την οποία η ενέργεια χρησιμοποιείται για την αναδιάταξη των ατόμων του σύμπαντος σε απίθανες τακτοποιημένες δομές, προς όφελος της ανθρώπινης άνθησης. Η καινοτομία διαφέρει από την απλή εφεύρεση, στο ότι μετατρέπει τις ανακαλύψεις σε πράγματα που είναι χρήσιμα, πρακτικά και οικονομικά προσιτά για την ανθρωπότητα.

«....Οι καινοτομίες έρχονται σε πολλές μορφές, αλλά ένα πράγμα που έχουν όλες κοινό, και το οποίο μοιράζονται με τις βιολογικές καινοτομίες που δημιουργούνται από την εξέλιξη, είναι ότι είναι ενισχυμένες μορφές απιθανότητας...», τονίζει ο συγγραφέας.

Η καινοτομία, λέει ο Ridley, «....όπως η εξέλιξη, είναι μια διαδικασία διαρκούς ανακάλυψης τρόπων αναδιάταξης του κόσμου σε μορφές που είναι απίθανο να προκύψουν τυχαία - και που τυχαίνει να είναι χρήσιμες...».

Με τις παραπάνω σκέψεις του, ο Matt Ridley, φέρνει στο προσκήνιο ένα άλλο ερώτημα: γιατί είναι σημαντικά όλα όσα περιγράφει;

«...Η καινοτομία», απαντά ο ίδιος, «είναι ο λόγος που πάρα πολλοί άνθρωποι, σε σύγκριση με την απόλυτη και δραματική φτώχεια των προγόνων τους, σήμερα ζουν ζωές ευημερίας και σοφίας. Η καινοτομία είναι η απλή εξήγησή του γιατί η συχνότητα της ακραίας φτώχειας βρίσκεται σε παγκόσμια ελεύθερη πτώση για πρώτη φορά στην ιστορία: από το 50 τοις εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού στο 9 τοις εκατό στη διάρκεια της ζωής μου...».

Όσον αφορά τη δομή του βιβλίου, το πρώτο μέρος (κεφάλαια 1 έως 7) του How Innovation Works, ασχολείται με τις ιστορίες διαφόρων καινοτομιών, από τις οποίες αντλεί μαθήματα. Οι καλυπτόμενες κατηγορίες περιλαμβάνουν την ενέργεια («η ρίζα όλης της καινοτομίας... επειδή η καινοτομία είναι αλλαγή και η αλλαγή απαιτεί ενέργεια»), τη δημόσια υγεία, τις μεταφορές, τα τρόφιμα χαμηλής τεχνολογίας, την επικοινωνία και τους υπολογιστές, ακόμη και προϊστορική καινοτομία - συμπεριλαμβανομένης της ίδιας της ζωής!

Οι καινοτομίες που καλύπτονται στο κεφάλαιο για την ενέργεια περιλαμβάνουν:

• Την ατμομηχανή, «η μητέρα του σύγχρονου κόσμου... απελευθερώνοντας... ανθρώπους από τη δουλεία του αρότρου, ανέβασε την παραγωγή σε επίπεδα ασύλληπτα πριν 200 έτη.
• Τον λαμπτήρα πυρακτώσεως και το τεχνητό φως, «ένα από τα μεγαλύτερα δώρα του πολιτισμού». Ο Ridley επισημαίνει αυτό το εκπληκτικό γεγονός: «...Ένα λεπτό εργασίας με τον μέσο μισθό θα μπορούσε να σας κερδίσει τέσσερα λεπτά φωτός από μια λάμπα κηροζίνης, ένα λεπτό εργασίας το 1950 θα μπορούσε να σας κερδίσει περισσότερες από επτά ώρες φωτός από έναν λαμπτήρα πυρακτώσεως. Το 2000 ένας λαμπτήρας LED,ανέβασε το κέρδος αυτό στις 120 ώρες.
• Την εξέλιξη του στροβίλου που «έδωσε στον κόσμο ηλεκτρική ενέργεια, και που τροφοδότησε τα σκάφη της θάλασσας και αργότερα τα αεροσκάφη».
• Την «ιστορία της πυρηνικής ενέργειας, που είναι μια προειδοποίηση για το πώς η καινοτομία παρασύρεται και μάλιστα πηγαίνει προς τα πίσω, αν δεν μπορεί να εξελιχθεί». Θεωρεί την πυρηνική σύντηξη του υδρογόνου ως μια ασφαλή, αξιόπιστη ισχύ, όταν το κόστος μπορεί να μειωθεί μέσω της απελευθέρωσης της διαδικασίας καινοτομίας.
• Την επανάσταση του σχιστολίθου, η οποία μετέτρεψε την Αμερική σε μεγαλύτερο παραγωγό φυσικού αερίου και αργού πετρελαίου στον κόσμο χάρη στα δικαιώματα ιδιοκτησίας. Γράφει ο Ρίντλεϊ: «Η λεκάνη των Περμιανών στο Τέξας, από μόνη της παράγει τώρα τόσο πετρέλαιο όσο το σύνολο των Ηνωμένων Πολιτειών το 2008, και περισσότερο από οποιαδήποτε χώρα του ΟΠΕΚ εκτός από το Ιράν και τη Σαουδική Αραβία».
• Την «εξοικονόμηση πόρων για την ολοκλήρωση μιας εργασίας. Δηλαδή η ανάπτυξη μπορεί να πραγματοποιηθεί κάνοντας περισσότερα με λιγότερα». Οι λαμπτήρες LED σήμερα χρησιμοποιούν μόνο το 10% της ενέργειας για την ίδια ποσότητα φωτός με τους προηγούμενους λαμπτήρες, κάνοντας την αποτελεσματική παροχή ενέργειας να αυξάνεται αναλογικά. Η καινοτομία είναι η λύση στο πρόβλημα της «σπανιότητας» και της «μειωμένης απόδοσης» που μαστίζει την αποκαλούμενη «θλιβερή επιστήμη».

Η οικονομική σημασία

Εντυπωσιακό είναι και το κεφάλαιο 9 του βιβλίου του Matt Ridley, το οποίο ασχολείται με την οικονομική σημασία της καινοτομίας. Μαθαίνουμε έτσι ότι:

• Η καινοτομία έχει απεριόριστες δυνατότητες να παράγει αυξανόμενες αποδόσεις.
• Η καινοτομία είναι ένα «φαινόμενο από τη βάση προς τα πάνω» γι’ αυτό οι γραφειοκράτες και οι συντεχνίες της εξουσίας δεν τη βλέπουν με καλό μάτι, εκτός και αν την ελέγχουν.
• Υπό αυτή την έννοια, η καινοτομία οδηγεί σ’ έναν απίστευτο εκδημοκρατισμό της παραγωγής, φαινόμενο από τη φύση του αντιολοκληρωτικό.
• Η καινοτομία είναι δύσκολη για τις μεγάλες καθιερωμένες εταιρείες, καθώς ενδιαφέρονται περισσότερο για τη διατήρηση του status quo παρά για την ανατροπή της παρούσας κατάστασης.
• Η καινοτομία είναι «η μητέρα της επιστήμης όσο συχνά είναι η κόρη» σε αντίθεση με την καθαρή «γραμμική» προσέγγιση από πάνω προς τα κάτω.
• Η καινοτομία δεν μπορεί να επιβληθεί στους καταναλωτές. Πρέπει να παρέχει ένα αναγνωρίσιμο όφελος που είναι μεγαλύτερο από το πρόσθετο κόστος για τον καταναλωτή.
• Η καινοτομία αυξάνει την αλληλεξάρτηση και την πιο ορθολογική κατανομή της εργασίας
• Η καινοτομία δεν αυξάνει την ανεργία, αλλά αλλάζει την απασχόληση δημιουργώντας νέες παραγωγικές θέσεις εργασίας, επιτρέποντας περισσότερο ελεύθερο χρόνο.
• Η καινοτομία ενισχύει την ελεύθερη επιχειρηματικότητα. Άρα είναι συντελεστής αυτονομίας. Και στο επίπεδο αυτό, ο συγγραφέας εξηγεί πως οι Οθωμανοί και οι Μογγόλοι, επί αιώνες είχαν απαγορεύσει την τυπογραφία, μια καινοτομία που οι Ευρωπαίοι είχαν πάρει από τους Κινέζους, ακριβώς για να εμποδίσουν την ανατροπή κατεστημένων καταστάσεων.

Έτσι στο κεφάλαιο 11, ο συγγραφέας κάνει λόγο για την αντίσταση στην καινοτομία, κύριοι φορείς της οποίας είναι οι καθιερωμένες εταιρείες και τα κράτη, τα οποία όλο και περισσότερο διοικούνται από συντεχνιακές ομάδες συμφερόντων κάθε μορφής. Και τα συμφέροντα αυτά, ο Matt Ridley τα καταγγέλλει ασκώντας κριτική στο περίφημο «Επιχειρηματικό Κράτος» της καθηγήτριας Μαριάννας Ματσουκάτο. Ωστόσο παραμένει ορθολογικά αισιόδοξος κλείνοντας το βιβλίο του, με το ακόλουθο μεστό κείμενο:

«...Η καινοτομία είναι το παιδί της ελευθερίας και ο γονιός της ευημερίας. Είναι σε ισορροπία ένα πολύ καλό πράγμα. Το εγκαταλείπουμε με κίνδυνο. Το περίεργο γεγονός ότι ένα είδος πάνω απ' όλα τα άλλα, έχει κατά κάποιον τρόπο τη συνήθεια να αναδιατάσσει τα άτομα και τα ηλεκτρόνια του κόσμου με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργεί νέες και θερμοδυναμικά απίθανες δομές και ιδέες που δεν είναι ποτέ πρακτική χρήση για την ευημερία αυτού του είδους, παύει να με εκπλήσσει. Το ότι πολλά μέλη του είδους δείχνουν ελάχιστα περίεργα για το πώς προκύπτει αυτή η αναδιάταξη και γιατί έχει σημασία, με προβληματίζει: Το ότι δεν υπάρχει κανένα πρακτικό όριο στους τρόπους με τους οποίους το είδος θα μπορούσε να αναδιατάξει τα άτομα και τα ηλεκτρόνια του κόσμου σε απίθανες δομές στους αιώνες και τις χιλιετίες που βρίσκονται μπροστά, με ενθουσιάζει...».