Από την πανδημία στον... μετακαπιταλισμό

Τρία ταξίδια-επισκέψεις στην Καλιφόρνια το 1982, το 1992 και το 2017, οφείλω να ομολογήσω ότι με έχουν βοηθήσει καθοριστικά στην ανίχνευση και κατανόηση της σημερινής πραγματικότητας.

Στο πρώτο ταξίδι είχα την ευκαιρία να συναντήσω και να μιλήσω με τον διάσημο οικονομολόγο τότε Τζορτζ Γκίλντερ, 82 ετών, πρόεδρο σήμερα του Ινστιτούτου Discovery και του Επενδυτικού Ταμείου που φέρει το όνομά του. Γνωστός ειδικά στην Καλιφόρνια για τα βιβλία του «Πλούτος και Φτώχεια» και «Επιχειρηματικό Πνεύμα», ο Τζορτζ Γκίλντερ, στενός φίλος και σύμβουλος του προέδρου Ρόναλντ Ρίγκαν, τόνιζε ότι «η καινοτομία και το επιχειρείν είναι τα βασικά καύσιμα της οικονομίας, η οποία όλο και περισσότερο, εξ αυτού του λόγου θα τελεί υπό συνθήκες γρήγορων μεταβολών και άρα σχετικής αστάθειας».

«Δυστυχώς, οι περισσότεροι οικονομολόγοι μελετούν την οικονομία με βάση τη συνολική ζήτηση, τα νομισματικά μεγέθη και την πορεία της κατανάλωσης. Υποβαθμίζουν συνειδητά, έτσι, το γεγονός ότι οι επιχειρηματίες είναι αυτοί που ασταμάτητα δημιουργούν αγορές, αναλαμβάνουν κινδύνους, που όχι λίγες φορές αποδεικνύονται και μοιραίοι και μέσω καινοτομιών προσφέρουν θέσεις εργασίας. Οι επιχειρηματίες, έτσι, είναι αυτοί που συσσωρεύουν κεφάλαιο, αξιοποιούν τη γη και μεταμορφώνουν το εργασιακό τοπίο. Και από την άποψη αυτή οφείλω να πω ότι τον ρόλο του επιχειρηματία στο οικονομικό και κοινωνικό γίγνεσθαι, πρώτος ο Μαρξ τον είχε συλλάβει και περιγράψει πολύ πιο εύστοχα από τον Άνταμ Σμιθ, που δεν είχε την αίσθηση της βιομηχανικής επανάστασης και του ρόλου της ως μέσου παραγωγής πλούτου και κοινωνικού μετασχηματισμού», μου έλεγε ο Τζορτζ Γκίλντερ.

Στο δεύτερο ταξίδι στην Καλιφόρνια, με πολύ κόπο κατάφερα να συναντήσω για μια ώρα τον αείμνηστο Πίτερ Ντράκερ (1909-2005), ο οποίος πέρα από τον ρόλο του επιχειρείν και της καινοτομίας, μου ανέλυσε πόσο πολύτιμη πρώτη ύλη ήταν στη «νέα οικονομία» η γνώση. «Οι μάνατζερ που δεν το καταλαβαίνουν αυτό και κρατούν τις επιχειρήσεις τους καθηλωμένες στα πρότυπα του 1930, τις οδηγούν εκ του ασφαλούς στην καταστροφή.

«Η καινοτομία», μου είχε πει τότε ο μεγάλος στοχαστής του μάνατζμεντ, «εμπεριέχει πρωτίστως νέους τρόπους για να κάνεις καλύτερα κάτι. Αυτό λοιπόν οι εφευρετικοί και τολμηροί επιχειρηματίες μπορούν να το πετύχουν. Όμως για να προχωρήσει μια καινοτομία, απαραίτητη προϋπόθεση είναι το ευνοϊκό κυρίαρχο διανοητικό περιβάλλον. Χωρίς αυτό, δύσκολα μια καινοτομική διαδικασία μπορεί να γίνει αποδεκτή.

Η Καλιφόρνια από την άποψη αυτή έχει μεγάλα πλεονεκτήματα, γι’ αυτό και εξελίσσεται σε μια αρχαία Αθήνα της καινοτομίας. Διαδραματίζει δηλαδή στο επιχειρείν και την ενίσχυσή του τον ρόλο που 2.500 χρόνια πριν οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι έπαιζαν στο σκέπτεσθαι… και τη διάδοση του ορθού λόγου».

Στο τρίτο ταξίδι στο Λος Άντζελες, πάλι με κόπο και με τη βοήθεια ενός σημαντικού ομογενούς επιχειρηματία, εξαιρετικά επίκαιρου σήμερα, κατάφερα να έλθω σε επαφή με τον οικονομολόγο-βεντέτα το 2017, Ρόμπερτ Γκόρντον (82 ετών σήμερα), συγγραφέα ενός πολύκροτου βιβλίου για τον ρόλο των διαρκών αγαθών στην οικονομία.

Μέγας θεωρητικός της «εκκοσμικευμένης στασιμότητας», την οποία και εξηγεί στο μπεστ-σέλερ βιβλίο του «Η άνοδος και η πτώση της αμερικανικής μεγέθυνσης» (The Rise and Fall of American Growth), ο Ρόμπερτ Γκόρντον δέχθηκε τελικά να μας πει λίγα λόγια για το φαινόμενο που περιγράφει στο έργο του και το οποίο είναι κρίμα που άλλοι συνάδελφοί του δεν λαμβάνουν υπόψη τους.

«Οι μεγάλες εφευρέσεις για να βελτιωθεί η ζωή του ανθρώπου έγιναν από το 1870 έως το 1970. Οι περισσότερες από τις θεμελιώδεις διαρκείς ανάγκες του ανθρώπου ικανοποιήθηκαν την περίοδο αυτή. Το ασανσέρ, το καλοριφέρ, τα κλιματιστικά μηχανήματα και άλλες ακόμα εφευρέσεις, όπως οι αίθουσες λουτρού στα σπίτια, άλλαξαν ριζικά τη ζωή των ανθρώπων, μεταβάλλοντας και το πεδίο της κατανάλωσης. Στις μέρες μας, δεν υπάρχει πολύς χώρος για παρόμοιες ριζοσπαστικές εφευρέσεις. Σήμερα έχουμε βελτίωση των εφευρέσεων αυτών, που δεν απαιτεί υψηλά επίπεδα παραγωγικότητας, όπως αυτό ήταν αναγκαίο στο παρελθόν.

Πάρτε, για παράδειγμα, τα σπίτια. Το 1870 στην Αμερική ήταν απομονωμένα. Χρειάστηκε να συνδεθούν με τον ηλεκτρισμό, το φυσικό αέριο, το τηλέφωνο, το τρεχούμενο νερό και τους υπονόμους. Όλα αυτά απαιτούσαν έργα που προσέφεραν όχι υψηλής ειδίκευσης εργασία αλλά πάντως έδιναν δουλειά σε πολύ κόσμο. Ήταν βασική πηγή εισοδήματος, το οποίο αυξανόταν όσο μεγάλωναν παραγωγή και κατανάλωση διαρκών καταναλωτικών αγαθών, με αυτά τα τελευταία να κάνουν πολύ καλύτερη τη ζωή των ανθρώπων. Ταυτοχρόνως όμως μεταβάλλονταν και οι κοινωνικές σχέσεις, με τις μεσαίες τάξεις να αποκτούν μεγάλο βάρος. Το όλο σύστημα κορυφώθηκε με τον πολιτισμό του αυτοκινήτου, που υπήρξε αποφασιστική καμπή στην κοινωνική μετάλλαξη. Σήμερα, το μόνο πρόβλημα που ενδεχομένως έχει ένα νοικοκυριό είναι η σύνδεσή του με το Διαδίκτυο και ο αριθμός των κινητών που χρησιμοποιεί.

Έτσι, στη Δύση έχουμε αλλαγή οικονομικού παραδείγματος και αυτό πρέπει να το καταλάβουμε. Στον βαθμό δε που αυτή η αλλαγή διευρύνεται, μεγαλώνουν και οι ανισότητες. Λόγου χάρη, η ψηφιακή οικονομία και η ψυχαγωγία προσφέρουν απίστευτα εισοδήματα, τα οποία άλλοι κλάδοι δεν μπορούν να προσφέρουν. Το πρόβλημα έτσι είναι αυτό της μετάβασης από μια εποχή σε άλλη.

Σκεφθείτε ότι ένας ποδοσφαιριστής όπως ο Κριστιάνο Ρονάλντο κερδίζει ετησίως 350 φορές το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα ενός Αμερικανού πολίτη και μέσα σε 15 χρόνια έκανε μία περιουσία 200 φορές μεγαλύτερη από τη μέση αντίστοιχη του Αμερικανού. Αυτά τα φαινόμενα είναι πρωτόγνωρα και, ως εκ τούτου, έχουν και πρωτόγνωρες επιπτώσεις, καθ' όσον επηρεάζουν τη χρηματοοικονομία. Η τελευταία παίζει πλέον κορυφαίο ρόλο στη νέα οικονομική πραγματικότητα και, σε συνδυασμό με την παγκοσμιοποίηση, πλήττει τις τάξεις αυτές που παρουσιάζουν σοβαρές αδυναμίες προσαρμογής. Η αδυναμία αυτή δημιουργεί αβεβαιότητες, οι οποίες έχουν δυσάρεστες πολιτικές επιπτώσεις».

Τι μπορεί λοιπόν να γίνει, μπροστά σε μία κατάσταση που δείχνει να διαιωνίζεται; Κατά τον νομπελίστα οικονομολόγο καθηγητή Ρόμπερτ Σίλερ, πρέπει πριν απ' όλα να καταπολεμηθεί η άγνοια τού πώς λειτουργεί η οικονομία.

«Η κρίση που εκδηλώθηκε το 2007 έχει και νοητικό χαρακτήρα. Ο καπιταλισμός δεν πουλάει στους ανθρώπους αυτό που πραγματικά θέλουν. Τους πουλάει επίσης αυτά που νομίζουν ότι θέλουν. Ιδιαίτερα στις χρηματοοικονομικές αγορές, αυτό οδηγεί σε υπερβολές και χρεοκοπίες, που προκαλούν γενικότερη οικονομική ανεπάρκεια. Σε μία οικονομία, αγοραστές και πωλητές δεν είναι πάντα ορθολογικοί, όπως υποθέτουν πολλοί οικονομολόγοι. Πριν απ' όλα, οι άνθρωποι δεν έχουν πάντα τον χρόνο και την ενέργεια να αναλύσουν τις πληροφορίες που διαθέτουν. Έχουν ψυχολογικές προκαταλήψεις που τους κάνουν ευάλωτους στη χειραγώγηση και την εξαπάτηση. Έτσι, πέφτουν εύκολα θύμα επιτήδειων, των οποίων μοναδικό μέλημα είναι το κέρδος για το κέρδος -ακόμα και αν αυτό είναι στα όρια της νομιμότητας», μας λέει ο νομπελίστας καθηγητής.

Το ίδιο υποστηρίζει και ο Γάλλος καθηγητής Ντανιέλ Κοέν. Τονίζει ταυτοχρόνως ότι η Δύση έχει και σοβαρό δημογραφικό πρόβλημα και όσο γερνάει τόσο θα μεγαλώνουν οι ανισότητες στο εσωτερικό της.

«Με τέτοιους οικονομικούς κανόνες, οι ανισότητες θα μπλοκάρουν την ανάπτυξη, φαινόμενο που ανησυχεί τόσο το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο όσο και τον ΟΟΣΑ», λέει ο καθηγητής Ζαν-Πιζανί-Φερί, σύμβουλος της γαλλικής κυβέρνησης σε θέματα οικονομικής στρατηγικής. «Πρέπει οι λαοί μας να ξαναπιστέψουν στην πρόοδο και να απομακρυνθούν από τις Σειρήνες του λαϊκισμού και της παρόρμησης. Μέσω προωθημένων επενδύσεων στην εκπαίδευση, δεν πρέπει να αφήσουμε την ψηφιακή εποχή να γίνει αυτή της καταστροφής των μεσαίων τάξεων. Όμως, την ίδια στιγμή, πρέπει να βρούμε νέους κανόνες προστασίας των ανθρώπων των οποίων το εργασιακό αντικείμενο καταστρέφεται λόγω της ψηφιοποίησης. Και η προστασία αυτή απαιτεί νέους όρους αντίληψης της πραγματικότητας. Οι νέοι κανόνες της οικονομίας στις ανεπτυγμένες οικονομίες υπαγορεύουν νέες κοινωνικές πολιτικές, ανθεκτικές στις δημογραφικές αλλαγές, στα τεχνολογικά ρήγματα και στα οικονομικά σοκ».

«Πρέπει να καταλάβουμε», τονίζει ο Βρετανός συγγραφέας Πολ Μέισον, «πως με αφετηρία την πανδημία, η παγκόσμια οικονομία μπαίνει σε μια νέα εποχή μόνιμων αναταράξεων. Η εποχή του μετακαπιταλισμού όπως την αποκαλώ σε βιβλίο μου είναι ήδη παρούσα. Το σύστημα παραγωγής πλούτου, παρά την κρίση του 2008 και την πανδημία δώδεκα χρόνια μετά, είναι ασυγκράτητο. Εξάλλου στις ανεπτυγμένες κοινωνίες, η πανδημία θα δημιουργήσει και δημογραφικές ανακατατάξεις που θα παίζουν σοβαρό ρόλο στην ιχνογράφηση του μέλλοντος. Και το τελευταίο παραμένει αβέβαιο, γιατί οι νέοι κανόνες είναι από τη φύση τους ασταθείς».