Ο ψηφιακός κόσμος απέναντι στη δύναμη των ιδεών

Σε μια από τις τελευταίες σελίδες του πιο διάσημου βιβλίου του, ο σημαντικότερος, κατά γενική αποδοχή, οικονομολόγος του 20ού αιώνα, ο Τζον Μέιναρντ Κέινς, παρατηρεί ότι: «... Οι ιδέες των οικονομολόγων και των πολιτικών φιλόσοφων, ασχέτως αν έχουν δίκαιο ή άδικο, είναι πιο ισχυρές από ό,τι από κοινού αποδεχόμαστε. Όντως, τίποτε άλλο δεν οδηγεί τον κόσμο. Οι πραγματιστές που πιστεύουν ότι ξεφεύγουν από κάθε διανοητική επίδραση, στην ουσία είναι υποταγμένοι σε κάποιον αποβιώσαντα οικονομολόγο...».

Αυτά τα λόγια γράφτηκαν το 1935. Αναλογιζόμενος τότε ο Κέινς την ευφράδεια των Αδόλφου Χίτλερ, Ιωσήφ Γκέμπελς και Ιούλιου Στράιχερ, που έκανε θραύση, μαζί με τα ρατσιστικά κείμενα ενός Αλφρέδου Ρόζενμπεργκ, πρόσθετε: «... Όταν τρελοί συμβαίνει να κυβερνούν λέγοντας ότι ακούνε φωνές που τους ομιλούν, η φρενίτιδα που εκπορεύεται από αυτούς ανάγεται σε κάποιον ασήμαντο γραφιά του άμεσου παρελθόντος... Ας μην υπερβάλλουμε λοιπόν με την ισχύ των συμφερόντων σε σύγκρουση με τη βαθμιαία κυριαρχία των ιδεών...».

Τα παραπάνω λόγια του Τζον Μέιναρντ Κέινς, τον τελευταίο καιρό, τα διαβάζω και τα ξαναδιαβάζω, για έναν απλό λόγο: την ώρα που καθημερινά βομβαρδίζομαι με κείμενα, εκπομπές και βιβλία περί την 4η Βιομηχανική Επανάσταση, προσπαθώ να καταλάβω περί τίνος πρόκειται. Και στη σημερινή εποχή της πολυπλοκότητας, όπως τονίζει ο σεβαστός μου δάσκαλος Εντγκάρ Μορέν, φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, με 100 χρόνια ζωής πίσω του, αυτό δεν είναι εύκολο. Πιθανότατα γιατί η ανθρώπινη ιστορία δεν έχει τέλος. Υπό αυτή την έννοια, κάθε περίοδος φέρει τη δική της σφραγίδα και μπορεί να ερμηνευθεί από τις σχετικές με την υφή και την εξέλιξή της αφηγήσεις.

Στο πλαίσιο αυτό κανείς δεν μπορεί και δεν πρέπει να μη λάβει σοβαρά υπόψη του αυτό που επισημαίνει ο Γιουβάλ Νοά Χαράρι, όταν γράφει ότι: «... Οι άνθρωποι σκέπτονται κυρίως με βάση ιστορίες και όχι γεγονότα, αριθμούς ή εξισώσεις· κι όσο απλούστερη είναι μια ιστορία τόσο το καλύτερο».

Τι συνέβη λοιπόν τον περασμένο αιώνα και τα πρώτα είκοσι χρόνια του τωρινού;

Ως συνέχεια της Βιομηχανικής Επανάστασης του 19ου αιώνα και της ερμηνευτικής φιλοσοφίας που αναπτύχθηκε γύρω από αυτήν, τον 20ό αιώνα στο επίπεδο των ιδεών κυριάρχησαν τρεις μείζονες αφηγήσεις: η φασιστική και εθνικοσοσιαλιστική αφήγηση, η κομμουνιστική αφήγηση και η φιλελεύθερη αφήγηση μαζί με τη συγγενική της σοσιαλ-φιλελεύθερη.

Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος έβγαλε από τη μέση τη φασιστική και εθνικοσοσιαλιστική αφήγηση ύστερα από μια απίστευτη πολεμική τραγωδία. Όμως, από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 έως τα τέλη εκείνης του 1980, ο κόσμος μετατράπηκε σε πεδίο μάχης ανάμεσα σε δύο μόνο αφηγήσεις: τον κομμουνισμό και τον φιλελευθερισμό. Τότε κατέρρευσε και η κομμουνιστική αφήγηση και απέμεινε η φιλελεύθερη, ως κυρίαρχος οδηγός για το ανθρώπινο παρελθόν και απαραίτητο εγχειρίδιο για το μέλλον του κόσμου -ή τουλάχιστον έτσι νόμιζε η παγκόσμια ελίτ.

Η φιλελεύθερη αφήγηση έχει ωστόσο δύο εκδοχές, την πολιτικο-φιλοσοφική της και την οικονομική. Από πολιτικής και φιλοσοφικής πλευράς, ο φιλελευθερισμός, με αφετηρία την προσωκρατική θεώρηση της πραγματικότητας, δίνει αξία και ισχύ στην ελευθερία και στον ορθό λόγο. Λέει ότι για χιλιάδες χρόνια η ανθρωπότητα ζούσε κάτω από καταπιεστικά καθεστώτα, τα οποία παραχωρούσαν στους ανθρώπους ελάχιστα πολιτικά δικαιώματα, οικονομικές ευκαιρίες ή ατομικές ελευθερίες, και περιόριζαν αυστηρά την κίνηση των ατόμων, των ιδεών και των αγαθών.

Αλλά οι άνθρωποι αγωνίστηκαν για την ελευθερία τους και, βήμα το βήμα, η ελευθερία άρχισε να κερδίζει έδαφος. Δημοκρατικά καθεστώτα πήραν τη θέση βάναυσων δικτατοριών. Η ελεύθερη επιχειρηματικότητα σε συνδυασμό με την τεχνολογική καινοτομία και την επιστημονική ανάπτυξη οδήγησαν σ’ ένα μοναδικό σύστημα παραγωγής πλούτου, που είναι το βιομηχανικό.

Σήμερα λοιπόν, το σύστημα αυτό, αφού πέρασε μέσα από σημαντικές φάσεις των τρόπων παραγωγής πλούτου και συλλογικής ευμάρειας, διανύει μια περίοδο ριζικής του μετάλλαξης, η οποία είναι όντως επαναστατική. Και αυτό συμβαίνει γιατί με μεγάλη ταχύτητα μεταβάλλονται οι συντελεστές παραγωγής πλούτου, με τον τελευταίο για παράδειγμα να μην είναι μόνο το προϊόν πρώτων υλών που βρίσκονται στο υπέδαφος.

Όταν η μεγαλύτερη εταιρεία ταξί στον κόσμο δεν έχει ούτε ένα όχημα στη διάθεσή της, αυτό κάτι δεν λέει; Όταν ο μεγαλύτερος μεσίτης ακινήτων δεν έχει ούτε μια ιδιόκτητη κατοικία δεν προβληματίζει; Όταν νομίσματα που δεν υπάρχουν κάνουν πλούσιους κάποιους ανθρώπους μέσα σε δύο-τρεις ημέρες αυτό κάτι δεν σημαίνει ως προς τον ρόλο του χρήματος;

Στα μαθήματα για τον 21ο αιώνα (εκδόσεις Αλεξάνδρεια), ο Χαράρι γράφει τα ακόλουθα: «... Η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με πρωτοφανείς επαναστάσεις, όλες οι παλιές μας αφηγήσεις γκρεμίζονται και ως τώρα δεν έχει εμφανιστεί κάποια νέα για να τις αντικαταστήσει. Πώς μπορούμε να προετοιμάσουμε εμείς τα παιδιά μας για έναν κόσμο πρωτοφανών μετασχηματισμών και ριζικής αβεβαιότητας; Ένα μωρό που γεννιέται σήμερα θα είναι στα τριάντα του το 2050. Αν όλα πάνε καλά, το μωρό αυτό θα ζει ακόμα το 2100 και μπορεί να παραμένει ενεργός πολίτης του 22ου αιώνα. Τι πρέπει να διδάξουμε σε αυτό το παιδί, για να μπορέσει να ζήσει και να ευημερήσει στον κόσμο του 2050 και του 22ου αιώνα; Τι δεξιότητες θα χρειαστεί για να βρει δουλειά, να κατανοεί όσα συμβαίνουν γύρω του και να πορευτεί στον λαβύρινθο της ζωής;

Δυστυχώς, αφού κανείς δεν ξέρει πώς θα είναι ο κόσμος το 2050 -πόσο μάλλον το 2100-, δεν γνωρίζουμε την απάντηση στις ερωτήσεις αυτές. Φυσικά, οι άνθρωποι ποτέ δεν μπορούσαν να προβλέπουν με ακρίβεια το μέλλον. Σήμερα όμως, αυτό είναι πιο δύσκολο από ποτέ άλλοτε, γιατί όταν η τεχνολογία θα μας επιτρέπει να σχεδιάζουμε και να τροποποιούμε το σώμα, τον εγκέφαλο και το νου, κανείς δεν θα μπορεί πια να είναι βέβαιος για τίποτα -ούτε καν για πράγματα που ως τώρα έμοιαζαν σταθερά και αιώνια...».

Παραφράζοντας τον Κέινς λοιπόν, ας πάψουμε να είμαστε αιχμάλωτοι κάποιων στοχαστών του χθες... Λίγος διαλογισμός για το σήμερα ίσως να ήταν πιο χρήσιμος. Αν όχι τόσο για εμάς, σίγουρα για αυτούς που τώρα βλέπουν το φως.