Το μακρύ χέρι του Πεκίνου και η νέα εκδοχή της αποικιοκρατίας

Ασχολούμενοι περισσότερο με τη γειτονιά μας, την Ανατολική Μεσόγειο, στην Ελλάδα σπανιότατα δίνουμε σημασία σε γεγονότα και εξελίξεις που αύριο θα μπορούσαν να αποκτήσουν ιδιαίτερη βαρύτητα και για τη γεωπολιτική πορεία της χώρας. Και όμως, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, τίποτε δεν είναι μακριά μας. Όταν ακούμε λοιπόν για τη ΝΑ Ασία, τη φανταζόμαστε σαν κάτι που δεν μας αφορά. Και όμως, η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη.

Κατά τον Μπιλαχόρι Καουσικάν, πρώην μόνιμο γραμματέα του Υπουργείου Εξωτερικών της Σιγκαπούρης, στην παρούσα φάση του γεωπολιτικού γίγνεσθαι, η Νοτιοανατολική Ασία είναι το επίκεντρο του ανταγωνισμού μεταξύ Κίνας και Ηνωμένων Πολιτειών. Σε διαφορετικό βαθμό και με τους δικούς της τρόπους, κάθε χώρα της περιοχής αυτής έχει υιοθετήσει τη δική της προσέγγιση για την Κίνα -και για τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Η Νοτιοανατολική Ασία ήταν πάντα ένα στρατηγικό σταυροδρόμι, όπου τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων τέμνονται και μερικές φορές συγκρούονται. Είναι φυσικά μια πολυπολική περιοχή, που ποτέ δεν βρέθηκε κάτω από την εξουσία οποιασδήποτε εξωτερικής δύναμης, εκτός από τη σύντομη περίοδο της ιαπωνικής κατοχής κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. «Ο σημερινός ανταγωνισμός μεταξύ Κίνας και Ηνωμένων Πολιτειών είναι απλώς μια άλλη φάση της δυναμικής αιώνων που έχει ενσωματώσει στο πολιτικό DΝΑ της περιοχής το ένστικτο για ταυτόχρονη αντιστάθμιση, ισορροπία και συμπόρευση», γράφει ο Μ. Καουσικάν.

Πιθανότατα δε στο επίπεδο αυτό, οι Αμερικανοί, περισσότερο από την υπόλοιπη Δύση, προσεγγίζουν την περιοχή με δυαδικούς όρους, του στυλ «εμείς» ή οι «άλλοι». Ιστορικά, αυτή η απλοϊκή στάση έχει οδηγήσει σε άστοχες πολιτικές συμπεριφορές, με πιο καταστροφική για τις ΗΠΑ αυτήν του πολέμου του Βιετνάμ.

Για μια καλύτερη γνώση έτσι της περιοχής και των ποικίλων ιδιαιτεροτήτων της, αρκετά πολύπλοκων ενίοτε, τρία βιβλία που παρουσιάστηκαν στην επιθεώρηση «Foreign Affairs» (τεύχος 71, Ελληνική έκδοση), προσφέρουν στον αναγνώστη πολλές και επίκαιρες πληροφορίες, οι οποίες μπορούν να του επιτρέψουν να καταλάβει ποια στοιχεία συνθέτουν ένα πραγματικό «παζλ».

Στο πλαίσιο αυτό, το Under Beijing’s Shadow του Murray Hiebert είναι το πιο λεπτομερές και προσεκτικό από τα τρία. Όπως και ο Hiebert, ο Sebastian Strangio επικεντρώνεται στις σχέσεις της Κίνας με τις χώρες της περιοχής στο Ιn the Dragon’s Shadow, ενώ ο David Shambaugh πλαισιώνει το Where Great Powers Meet γύρω από το θέμα του αμερικανο-κινεζικού ανταγωνισμού.

Το μέγεθος και το οικονομικό βάρος της Κίνας αναμφίβολα προκάλεσαν ανησυχίες μεταξύ των γειτόνων της στη Νοτιοανατολική Ασία, ανησυχίες που έχουν ενταθεί από την επιθετική εξωτερική πολιτική του προέδρου Xi Jinping. Ωστόσο, αυτές οι ανησυχίες πρέπει να σταθμιστούν με την ανάγκη διατήρησης πολιτικών και οικονομικών δεσμών με τη μεγαλύτερη δύναμη της Ασίας. Καμία χώρα στη Νοτιοανατολική Ασία δεν θα δεχτεί μια αποκλειστική σχέση με την Κίνα ή τις Ηνωμένες Πολιτείες ή οποιαδήποτε άλλη δύναμη. Καμία χώρα δεν θα επιλέξει πλευρά.

Υπό αυτή την έννοια, επισημαίνουν με τον τρόπο τους οι συγγραφείς στα βιβλία που προαναφέραμε, οι ΗΠΑ πρέπει να είναι πολύ προσεκτικές στις σχέσεις τους και να παραμερίσουν κάποια στερεότυπα. Για παράδειγμα, πολλοί εξωτερικοί παρατηρητές υποθέτουν συχνά -ίσως ασυνείδητα αλλά προσβλητικά- ότι οι χώρες στην περιοχή είναι τόσο ανεπανόρθωτα διεφθαρμένες, που θα πουλούσαν τα εθνικά τους συμφέροντα για ψίχουλα. Η πραγματικότητα δεν επιβεβαιώνει αυτές τις εκτιμήσεις. Χωρίς αυτό να υποδηλώνει ανυπαρξία διαφθοράς στη NΑ Ασία.

Η πραγματική κατάσταση είναι πολύ πιο σύνθετη. Με μια φωνή, οι χώρες της υποστηρίζουν ότι κανένα μέλος της ASEAN δεν διαμορφώνει τις σχέσεις του με την Κίνα μόνο με βάση το εμπόριο και τις επενδύσεις. Ο εθνικισμός παραμένει μια ισχυρή πολιτική δύναμη.

Ο Hiebert είναι ιδιαίτερα ικανός στο να εκθέτει τα ρεύματα, τα οποία περιγράφει εύλογα ως «το περίπλοκο κοκτέιλ της ελπίδας και του άγχους», «προσδοκίας και ανησυχίας» που βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια των σχέσεων της Κίνας με τους μικρότερους γείτονές της. Αυτό ισχύει ακόμη και με χώρες που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την Κίνα, όπως η Καμπότζη και το Λάος.

Μεταξύ των πιο δυνατών τμημάτων του βιβλίου του Hiebert είναι εκείνα στα οποία εξετάζει αυτές τις χώρες, αποκαλύπτοντας την πολυπλοκότητα των στάσεων απέναντι στην Κίνα και τον τρόπο με τον οποίο τα μικρά έθνη μπορούν να εκτελούν δράσεις παρά την εξάρτησή τους από το Πεκίνο. Για παράδειγμα, σημειώνει το πώς οι ηγέτες του Λάος -μια «αραιοκατοικημένη και υπερχρεωμένη» χώρα- πέρασαν πέντε χρόνια παλεύοντας με την Κίνα για ένα σιδηροδρομικό έργο, ώστε να εξασφαλίσουν όρους «με τους οποίους θα μπορούσαν να ζήσουν».

Επίσης είναι ενδιαφέρον να τονιστεί ότι τα τρία βιβλία καταδεικνύουν ότι στη Νοτιοανατολική Ασία, όπου οι σχέσεις μεταξύ εθνοτικών Κινέζων και αυτόχθονων πληθυσμών είναι συχνά γεμάτες από υποκείμενες εντάσεις, η κινεζική διασπορά δεν είναι καθόλου το προφανές πλεονέκτημα του Πεκίνου. Οι συγγραφείς αναγνωρίζουν ότι δεν υπάρχει απλή συσχέτιση μεταξύ εθνικότητας και επιρροής. Η απλή παρουσία κινεζικών κοινοτήτων σε χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας δεν εξυπηρετεί απαραίτητα τα συμφέροντα της Κίνας.

Το 2018, κατά τη διάρκεια των γενικών εκλογών της Μαλαισίας, ο Κινέζος πρεσβευτής είχε ταχθεί ανοικτά και προκλητικά υπέρ του ηγέτη του κόμματος εθνοτικών Κινέζων στον κυβερνώντα συνασπισμό, παραβιάζοντας έναν θεμελιώδη κανόνα της διπλωματικής συμπεριφοράς: τη μη παρέμβαση.

Ο κυβερνών συνασπισμός έχασε και ο διάδοχός του γρήγορα επαναδιαπραγματεύθηκε αρκετά οικονομικά σχέδια που υποστηρίζονταν από την Κίνα. Κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στην Κίνα αργότερα εκείνο το έτος, ο Mahathir Mohamad, ο νέος πρωθυπουργός της Μαλαισίας (είχε και προηγουμένως υπηρετήσει ως πρωθυπουργός, από το 1981 έως το 2003), προειδοποίησε δηκτικά ότι οι κινεζικές ενέργειες στην περιοχή ενδέχεται να μοιάζουν με μια «νέα εκδοχή της αποικιοκρατίας».

Και η εκδοχή αυτή, σήμερα, σε πολλές χώρες της ΝΑ Ασίας κερδίζει έδαφος. Γεγονός που η Δύση πρέπει να λάβει σοβαρά υπόψη της και να αξιοποιήσει. Για να συμβεί όμως κάτι τέτοιο, απαιτείται σοβαρή και μελετημένη γνώση της ασιατικής φιλοσοφίας και του τρόπου σκέψης που αυτή διαμορφώνει σε διαφορετικούς λαούς.

Στην περίπτωση που μας αφορά, οι γραμμικές και μαυρόασπρες ερμηνείες και εκτιμήσεις είναι ό,τι το χειρότερο.