Η πανδημία και ο κίνδυνος του υπερτροφικού κράτους

Δεν είμαι βέβαιος ότι «Το κάλεσμα της φυλής»(La llamada de la tribu) θα κυκλοφορήσει ποτέ στην ελληνική γλώσσα, εκτός και αν κάποιοι φιλελεύθεροι αναλάβουν την πρωτοβουλία. Στα γαλλικά πάντως, το βιβλίο μόλις κυκλοφόρησε (L’appel de la tribu) και με εντυπωσίασε το εξώφυλλό του.

Παρουσιάζει ένα σχήμα που μοιάζει με εγκέφαλο στο οποίο αντιστοιχούν επτά ονόματα. Ζαν-Φρανσουά Ρεβέλ, Αδαμ Σμιθ, Ησαΐα Μπερλίν, Χοσέ Ορτέγκα ι Γκασέτ, Ρεϊμόν Αρόν, Καρλ Πόπερ και Φρίντριχ φον Χάγιεκ. Πρόκειται για επτά λαμπρούς στοχαστές του φιλελευθερισμού και της ελευθερίας.

Αισθάνθηκα δε ιδιαίτερη συγκίνηση, γιατί με έναν εξ αυτών, τον Ζαν-Φρανσουά Ρεβέλ (1924-2006), είχαμε πολύχρονη φιλική σχέση, ενώ άλλους τρεις (Αρόν, Πόπερ και Χάγιεκ) είχα την ευκαιρία να τους γνωρίσω και να συζητήσω μαζί τους στο πλαίσιο σημαντικών εκδηλώσεων.

Με τον δε Μάριο Βάργκας Γιόσα (Mario Vargas Llosa) μοιραζόμαστε την ίδια φιλία και αγάπη για τον Ρεβέλ, τον οποίον ο Περουβιανός νομπελίστας συγγραφέας και φιλελεύθερος στοχαστής τον θεωρούσε κορυφαία περίπτωση ανθρώπου ερωτευμένου με την ελευθερία. «Οσο πιο πολύ τον διαβάζω, μου είπε, τόσο με κάνει να σκέπτομαι έναν σύγχρονο Όργουελ και Καμί. Ήταν ανεξάρτητος, διαυγής, καυστικός, άριστος αναλυτής της πραγματικότητας και γνώριζε πότε η θεωρία προδίδει τη ζωή. Εξαιρετικός δημοσιογράφος υπέβαλε πάντα τη θεωρία στη δοκιμασία των γεγονότων και τη σκέψη στο βίωμα.

Γιατί όμως ο Μάριο Βάργκας Γιόσα έγραψε το «La llamada de la tribu»; «Πρόκειται για μια διανοητική κατασκευή χρήσιμη σε δύσκολους καιρούς: τους δικούς μας», τονίζει με μάλλον αινιγματικό τρόπο.

Στην ουσία όμως, πίσω από το «αίνιγμα» υπάρχει η συνέχεια της αυτοβιογραφίας του, που ξεκίνησε να γράφει το 1995, με «Το ψάρι στο νερό». Στο βιβλίο του αυτό, ο Περουβιανός συγγραφέας περιγράφει τη νεότητά του, την πρώτη του επαφή με την Ευρώπη το 1958, σε ηλικία 22 ετών και την πολιτική του προσπάθεια την περίοδο 1987-1990 να κερδίσει την προεδρική εκλογή του 1990 στη χώρα του.

Στο τελευταίο βιβλίο του όμως, ο Μάριο Βάργκας Γιόσα πάει πολύ πιο μακριά. Περιγράφει την ιδεολογική και πνευματική του διαδρομή, από τη μαρξιστική υπεραπλούστευση στην όχι ιδιαίτερα εύκολη φιλελεύθερη σκέψη, μέσω επτά κορυφαίων εκφραστών της, που ο καθένας με τον τρόπο του δίνει και μια ιδιαίτερη διάσταση στην υπόθεση της ελευθερίας.

Και με την περιγραφή που κάνει, ο νομπελίστας συγγραφέας φέρνει στο προσκήνιο μεγάλα θέματα. Το πρώτο είναι αυτό της ισχυρής επίθεσης που δέχεται η φιλελεύθερη σκέψη από τους απανταχού εχθρούς της ελευθερίας. Έπεται η εντυπωσιακή επέκταση του κρατισμού, η οποία ήδη δημιουργεί πολλά ερωτήματα.

Ένα τρίτο φαινόμενο είναι αυτό της, λόγω συλλογικής ανευθυνοποίησης, εκχώρησης της ελευθερίας σε ένα υπερτροφικό κράτος. Με το τελευταίο να κονιορτοποιεί το άτομο και να το μετατρέπει σε απλό εξάρτημα φυλών ή συντεχνιών.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, οι δυνάμεις του λαϊκισμού και του αντι-φιλελευθερισμού διαστρεβλώνουν συνειδητά τη φιλελεύθερη σκέψη και τελικά κατηγορούν τον φιλελευθερισμό για ανομήματα που οι εκπροσωποί τους έχουν διαπράξει.

«Οι φιλελεύθεροι», είπε σε συνέντευξή του στο γαλλικό περιοδικό «Λε Πουάν» ο Μ. Βάργκας Γιόσα, «ποτέ δεν ευνόησαν τις ανισότητες και ποτέ δεν μίλησαν για ασυδοσία στις αγορές. Αυτές είναι ιδεολογικές κατασκευές ανθρώπων που αρέσκονται στην πολιτική απάτη. Οι φιλελεύθεροι δεν αγωνίζονται για την κατάργηση του κράτους και την… εγκατάσταση της αναρχίας.

Θέλουν ένα αποτελεσματικό αλλά όχι επεμβατικό κράτος, που να εγγυάται την ελευθερία, τις ίσες ευκαιρίες, ιδίως στην εκπαίδευση, τον σεβασμό του νόμου και του κράτους δικαίου. Τα υπόλοιπα, που είναι ευθύνη του καθενός, οι πολίτες μπορούν να κάνουν καλύτερα από αυτό σε ένα καθεστώς ελεύθερου ανταγωνισμού. Και αν υπάρχει κάτι που οι φιλελεύθερες ιδέες ενισχύουν, είναι το αίσθημα ευθύνης στα άτομα.

Αναπτύσσουν επίσης μια στάση απέναντι στη ζωή και την κοινωνία που βασίζεται στην ανοχή και στον σεβασμό, στην αγάπη για τον πολιτισμό, στη βούληση της συνύπαρξης με τους άλλους και στην προστασία της ατομικής ελευθερίας. Ενισχύοντας τη δημοκρατία και σεβόμενος το άτομο ως κοινωνικό κύτταρο, ο φιλελευθερισμός έθεσε και τα θεμέλια για την ανάδειξη σε αξία του δικαιώματος της διαφοράς. Το δικαίωμα σεξουαλικών, θρησκευτικών ή πολιτικών μειονοτήτων, να εκφράζονται και να σκέπτονται ελεύθερα».

Από την άποψη αυτή, ο Γιόσα βλέπει το κράτος να διογκώνεται επικίνδυνα και διάφορα δήθεν φιλελεύθερα ταυτοτικά κινήματα στην Ευρώπη να κυοφορούν νέες μορφές φασισμού και ρατσισμού.

«Η κρίση υγείας έδειξε ότι το κράτος έχει διογκωθεί σε απίστευτες αναλογίες, παρεμβαίνοντας σε περιοχές της ζωής μας όπου δεν θα έπρεπε ποτέ να παρεμβαίνει, όπως οι ατομικές ελευθερίες. Όσο μεγαλώνει το κράτος τόσο μειώνεται η αποτελεσματικότητά του. Το βλέπουμε στην Ευρώπη με την καταστροφική αντιμετώπιση της πανδημίας. Η ιδέα ότι ένα τεράστιο κράτος προστατεύει καλύτερα τους πολίτες είναι μια λανθασμένη αντίληψη. Αν δε παραμείνει ενεργή και μετά την πανδημία, τότε τα χειρότερα είναι μπροστά μας. Εδώ στην Ισπανία με ανησυχούν επίσης οι ιστορίες με τους Καταλανούς.

Είναι επικίνδυνες εξελίξεις, οι οποίες στο όνομα μιας ψευτο-φιλελεύθερης αντίληψης, θέλουν να περιχαρακώσουν μια ανοικτή κοινωνία στο κλειστό σύστημα της φυλής.

Ο κορωνοϊός από αυτή την οπτική γωνία είναι το καλύτερο δώρο που θα μπορούσαν να έχουν οι εχθροί της ελευθερίας. Θα δουν όμως ότι ο φιλελευθερισμός δεν πεθαίνει. Το γεγονός ότι στηρίζεται στο άτομο και στην ελευθερία του, τον προστατεύει, θέλω να πιστεύω, από την τύφλωση της αγέλης, της φυλής, του κοπαδιού, που δεν γνωρίζει να παράγει αλλά μόνο να λεηλατεί», τονίζει.

Άραγε το γνωρίζουν αυτό όσοι «οραματίζονται» κοινωνίες υπηκόων;