Η πανδημία και η ψευδαίσθηση του ελέγχου

«Χορεύοντας με την τύχη» (Εκδόσεις Κριτική) είναι ένα βιβλίο που πρωτοκυκλοφόρησε το 2009. Οι συγγραφείς του, Σπύρος Μακριδάκης, Robin Hoquetli και Avil Gaba, άπαντες διαπρεπείς καθηγητές της Διοίκησης των Επιχειρήσεων, φέρνουν στο προσκήνιο ένα εξόχως επίκαιρο ερώτημα: Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τη ζωή και τη δουλειά μας, την υγεία και το μέλλον μας με κάποια σιγουριά ή τα πάντα είναι εντέλει τυχαία;

Για πολλά χρόνια και παρά τις κρίσεις, πολλοί μάνατζερ και επιχειρηματίες δεν ήσαν διατεθειμένοι να δεχτούν το γεγονός ότι οι ακριβείς προβλέψεις δεν είναι δυνατές. Δυστυχώς, δε, αρκετοί επιστήμονες τροφοδοτούν αυτές τις πεποιθήσεις, παρουσιάζοντας πρότυπα και θεωρίες που υποτίθεται ότι προβλέπουν και εκτιμούν την αβεβαιότητα με ακρίβεια. Και να που σήμερα, ένας κορωνοϊός και μια πανδημία, χωρίς καμιά προειδοποίηση, αλλάζουν άρδην το παγκόσμιο τοπίο της οικονομίας και της γεωπολιτικής.

Να που οι εγκλεισμοί και οι διάφορες απαγορεύσεις μεταβάλλουν αυτή την ίδια την κανονικότητα της δημοκρατίας στις ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης. Η πανδημία και η βιαιότητά της έτσι μας πληροφορούν ότι όσο πιο πολύπλοκος και πολυπληθής θα γίνεται ο κόσμος μας τόσο η αβεβαιότητα θα αποτελεί ισχυρή πρόκληση για την κανονικότητα. Όσο πιο ασύμμετρες θα είναι κάποιες απειλές, όπως για παράδειγμα αυτή της ισλαμιστικής κτηνωδίας, τόσο πιο αβέβαια στοιχεία θα οριοθετούν την καθημερινή ζωή.

Ποιος από τους 12 Γάλλους δημοσιογράφους που δολοφονήθηκαν από τζιχαντιστές το μεσημέρι της 7ης Ιανουαρίου 2015, στα γραφεία του περιοδικού Charlie Hebdo, είχε προβλέψει ότι εκείνη την ημέρα δεν θα ξαναγύριζε σπίτι του;

Στο πλαίσιο αυτό, θα σας διηγηθώ μια πρόσφατη προσωπική εμπειρία. Ο Ζαν, φίλος και καλός Βέλγος δημοσιογράφος, 74 ετών, τα τελευταία τρία χρόνια με καλούσε τακτικά μέσω skype και μιλάγαμε για ευρωπαϊκά και άλλα θέματα, στα οποία ήταν πάντα καλά πληροφορημένος. Αυτές οι συνομιλίες έγιναν πιο τακτικές την περίοδο του «lockdown». Πριν από επτά εβδομάδες με κάλεσε για να μου πει ότι είχε κάποιο αρκετά… σοβαρό αιματολογικό πρόβλημα και θα πήγαινε νοσοκομείο. Δύο μέρες αργότερα, από το δωμάτιο όπου βρισκόταν με πληροφόρησε ότι είχε λευχαιμία και θα έπρεπε να ακολουθήσει μια θεραπεία. Τρεις μέρες μετά, μου είπε ότι είχε προσβληθεί, στο νοσοκομείο προφανώς, από τον κορωνοϊό αλλά η κατάσταση ήταν ελεγχόμενη. Μετά από 48 ώρες, απαρηγόρητη η κόρη του με πληροφόρησε ότι ο πατέρας της είχε εγκαταλείψει τα εγκόσμια από καρδιακή προσβολή, ενώ ετοιμαζόταν να μπει σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας.

Ένα μεγάλο μέρος της ζωής του, ο φίλος, που πάντα είχε κύριο μέλημά του την προστασία της υγείας του, το πέρασε κάνοντας προληπτικές εξετάσεις. Καμία από αυτές δεν του είχε δείξει για ποιο λόγο θα έμπαινε στο νοσοκομείο και βέβαια από ποια αιτία θα έχανε τη ζωή του. Κάτι δεν λέει αυτό για το τυχαίο και τον ρόλο του;

Μα είναι περιττές οι προληπτικές ιατρικές εξετάσεις θα με ρωτήσει, με το δίκιο του, κάποιος. Όχι, είναι η απάντησή μου. Πλην όμως η πρόληψη δεν πρέπει να γίνεται αυτοσκοπός, γιατί κανείς δεν γνωρίζει ποιο είναι το ποσοστό του τυχαίου στη ζωή μας.

Από την άποψη αυτή, ο καθηγητής Χαρίδημος Τσούκας, προλογίζοντας το προαναφερόμενο βιβλίο, γράφει ότι «ο νεωτερικός άνθρωπος όχι μόνο απεχθάνεται την αβεβαιότητα, αλλά θέλει, ιδανικά, να την εξαλείψει. Αυτό σημαίνει ότι πολλοί πιστεύουν ότι το τυχαίο εξαφανίζεται μέσω ελέγχου. Πρόκειται για λάθος που ενίοτε μπορεί να έχει υψηλό κόστος». Κατά τον Χαρίδημο Τσούκα, αυτό είναι αδύνατο και αν δεν το συνειδητοποιήσουμε, θα γίνουμε δυστυχείς. Στο «Χορεύοντας με την τύχη», οι συγγραφείς, ονομάζουν το φαινόμενο «ψευδαίσθηση του ελέγχου».

Πόσες φορές έχετε δει ανθρώπους να αρνούνται να πετάξουν μετά από ένα υψηλής δημοσιότητας αεροπορικό δυστύχημα ή κάποια τρομοκρατική ενέργεια; Περίπου ένας στους πέντε Αμερικανούς αποφάσισε να μην πετάξει μετά το τρομοκρατικό χτύπημα της 11/9· προτίμησε το αυτοκίνητο.

Η ειρωνεία είναι ότι, σύμφωνα με εκτιμήσεις, πάνω από 5.000 θάνατοι, από αυτοκινητικά δυστυχήματα θα αποφεύγονταν, αν οι Αμερικανοί εξακολουθούσαν να παίρνουν το αεροπλάνο! Αυτή είναι η «ψευδαίσθηση του ελέγχου»! Νομίζεις ότι ελέγχεις καλύτερα τη ζωή σου αν κάθεσαι στο τιμόνι ενός αυτοκινήτου παρά όταν πετάς με μια αεροπορική εταιρεία. Αυταπατάσαι. Στατιστικά μιλώντας, είναι πολύ πιο πιθανό να πεθάνεις σε αυτοκινητικό απ' ό,τι σε αεροπορικό δυστύχημα.

«Η επιθυμία για έλεγχο κρύβει γνωσιολογικές παγίδες. Ερείδεται στην παραδοχή ότι το άτομο, ως φορέας γνώσης, έχει πλήρη έλεγχο των δεδομένων μιας κατάστασης (συμπεριλαμβανομένων των επιθυμιών του), έτσι ώστε να λάβει τις βέλτιστες αποφάσεις. Η επιθυμία για έλεγχο εμπεριέχει την τυφλή πίστη στις γνωστικές ικανότητες του αποφασίζοντος, οι οποίες βασίζονται είτε στην εμπειρική γνώση της πραγματικότητας, είτε στην επιστήμη, είτε και στα δύο. Ο Μακριδάκης και οι συνεργάτες του καταρρίπτουν πολύ πειστικά αυτόν τον μύθο», γράφει ο Χ. Τσούκας.

Ένα μύθο, όμως, τον οποίο κονιορτοποίησε η πανδημία Covid-19, δίνοντας ταυτοχρόνως και μια άλλη διάσταση στο τεράστιο θέμα της ιατρικής και των βεβαιοτήτων που καλλιεργούνται γύρω από αυτήν.