Η πανδημία, το βουνό του χρέους και το μεγάλο δίλημμα

Ο αείμνηστος Κορνήλιος Καστοριάδης ήταν πολέμιος του οικονομικού φιλελευθερισμού, γιατί πίστευε ότι διαφθείρει συνειδήσεις και κυρίως εχθρεύεται τον πολιτισμό. Τον θεωρούσε όμως αναγκαίο κακό, γιατί κατά τη γνώμη του, ο κρατισμός ήταν ο πόλεμος.

Οποιος δεν έχει διαβάσει το βιβλίο του «Μπροστά στον πόλεμο», δεν μπορεί βέβαια να καταλάβει την τοποθέτησή του, η οποία εντούτοις είναι εξαιρετικά επίκαιρη. Κάθε φορά που ο κρατισμός επεκτείνεται, καλό είναι να προβλέπουμε συρράξεις, μου έλεγε ένα καλοκαίρι στο Λεωνίδιο, δύο χρόνια πριν εγκαταλείψει τα εγκόσμια. Ας την κρατήσουμε την εκδοχή του, δεν στερείται ιστορικής βάσης...

Μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, το κράτος και η συμμετοχή του στην οικονομία, στον δυτικό κόσμο, από 20% που ήταν το 1913, δέκα χρόνια μετά βρέθηκε στο 31% και μετά την κρίση του 1929 σταθεροποιήθηκε στο 40% περίπου. Ακολούθησαν ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος και η κυριαρχία του Κεϋνσιανισμού, με αποτέλεσμα πριν από την πρώτη πετρελαϊκή κρίση του 1973, η κρατική συμμετοχή στην οικονομία να βρίσκεται στο 36% στις ΗΠΑ και στο 52% στη Δυτική Ευρώπη.

Με την πρώτη πετρελαϊκή κρίση, η κρατική συμμετοχή πέρασε από το 52% στη Δυτική Ευρώπη στο 56%, πλησίασε το 40% στις ΗΠΑ, εκτινάχθηκε στο 60% στην Ιαπωνία και κατά μέσο όρο στις χώρες-μέλη του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Ο.Ο.Σ.Α.), έφθανε να αντιπροσωπεύει το 50%. Ας σημειωθεί ότι σε χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία, η Ιταλία και το Βέλγιο, οι δημόσιες δαπάνες σε σχέση με το ΑΕΠ τους δεν απείχαν πολύ από το 60%.

Την ίδια περίοδο, η άνοδος των δημοσίων δαπανών οδηγεί προς τα πάνω και τη με δανεισμό κάλυψή τους, με αποτέλεσμα την άνοδο σε παγκόσμιο επίπεδο των δημόσιων χρεών. Κατά συνέπεια, στις ανεπτυγμένες κυρίως χώρες δημιουργείται και φαύλος κύκλος. Οι δημόσιες ανάγκες μεγαλώνουν, οι συντεχνιακές απαιτήσεις εκτείνονται και οι πολιτικές εξουσίες για να ανταποκριθούν στις σχετικές δαπάνες δημιουργούν νέα χρηματοπιστωτικά μέσα.

Παράλληλα, δε, χρηματοδοτούν και τεχνολογικού περιεχομένου έρευνες στον αμυντικό τομέα, ο οποίος με τη σειρά του γίνεται η αφετηρία μιας πραγματικής τεχνολογικής ανατροπής με τεράστιο οικονομικό βάρος. Κινητοποιείται έτσι και ο ιδιωτικός τομέας, ο οποίος επωφελείται των μοχλεύσεων για να αντλήσει φθηνό σχετικά χρήμα. Πηγή του τελευταίου, τα άφθονα πετροδολάρια που κυκλοφορούν παγκοσμίως και που αλλάζουν τον διεθνή χάρτη των κεφαλαιακών ροών.

Έτσι, από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, παρατηρείται, πρώτον, μια ιδιαίτερη άνοδος του κρατικού δανεισμού των πλουσίων χωρών, με ταυτόχρονη όμως αναδιάρθρωση του παγκόσμιου εμπορίου, στο οποίο μπαίνουν παίκτες με αξιώσεις, όπως η Κίνα και άλλες ασιατικές χώρες. Μεταβάλλεται έτσι το διεθνές ανταγωνιστικό περιβάλλον, με τη χρηματοοικονομία να αποκτά καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις.

Σημειώνουμε ότι ο αείμνηστος Πίτερ Ντράκερ, με σημαντικό άρθρο του το 1986 στην επιθεώρηση «Foreign Affairs», τόνιζε ότι η ημερήσια διεθνής κίνηση κεφαλαίων ήταν σχεδόν 100 φορές ανώτερη σε αξία από το διεθνές εμπόριο αγαθών και υπηρεσιών και άρα για τις επιχειρήσεις αποτελούσε πηγή κέρδους που σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσαν να αγνοήσουν. Η ώρα της γενικευμένης μόχλευσης είχε σημάνει.

Τα πλουσιότερα κράτη, με επικεφαλής τις ΗΠΑ, δημιουργούν νέα χρηματοδοτικά μέσα, απορρυθμίζουν τις αγορές και προσελκύουν όλους τους δανειστές.

Και έπειτα, έρχονται τα πάνω κάτω: το 2007, ανακαλύπτουμε ότι το μέρος του κόσμου που εθεωρείτο πλούσιο είναι χρεωμένο προς το μέρος εκείνο που εθεωρείτο φτωχό. Όπως συνέβαινε συχνά στο παρελθόν, προκύπτει μια φούσκα περιουσιακών στοιχείων, το σκάσιμο της οποίας πυροδοτεί μια νέα τραπεζική κρίση και ύφεση, που γρήγορα μεταφέρονται στους φορολογουμένους.

Σε όλες τις δυτικές χώρες, το δημόσιο χρέος λαμβάνει άγνωστες μέχρι πρότινος διαστάσεις, εξαιρουμένων των περιόδων πολέμου. Το 2010, εάν εξαιρέσουμε τη Ζιμπάμπουε, η χώρα με το μεγαλύτερο καθαρό δημόσιο χρέος είναι η Ιαπωνία, με ποσοστό που ανέρχεται στο 204% του ΑΕΠ.

Το δημόσιο χρέος των Ηνωμένων Πολιτειών ανέρχεται σε 11 τρισεκατομμύρια δολάρια, ήτοι στο 54% του ΑΕΠ και στο 674% των φορολογικών εσόδων της χώρας, ενώ τα ετήσια δάνειά τους αντιπροσωπεύουν το 248% των φορολογικών εσόδων. Το 2010, το Υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ πρέπει να αναχρηματοδοτήσει περισσότερο από το 50% του χρέους του. Αυτό πραγματοποιείται κατά το ήμισυ μέσω κεφαλαίων από το εξωτερικό, το 50% εκ των οποίων προέρχεται από την Ιαπωνία και την Κίνα.

Όσον αφορά το ευρωπαϊκό δημόσιο χρέος, αυτό αντιστοιχεί στο 80% του ΑΕΠ της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το δημόσιο χρέος της Μεγάλης Βρετανίας προσεγγίζει το 100% του ΑΕΠ, ενώ της Ελλάδας το 135% του ΑΕΠ, τα δύο τρία του οποίου οφείλονται στην αλλοδαπή.

Στη Γαλλία, το δημόσιο χρέος αντιστοιχεί στο 77% του ΑΕΠ και στο 535% των φορολογικών εσόδων. Τα δημόσια ετήσια δάνεια της χώρας αντιπροσωπεύουν το 137% των φορολογικών εσόδων. Πολλές χώρες της Ευρώπης και του υπόλοιπου κόσμου, που επλήγησαν από τις αγορές, ετοιμάζονται σιωπηρά να δηλώσουν αδυναμία πληρωμών.

Τελικά, οι τράπεζες της Δύσης δεν μπορούν πλέον να δανείσουν, εφόσον προσπαθούν πάση θυσία να μειώσουν το χρέος τους, ενώ τα κράτη δεν μπορούν να δράσουν, λόγω του ότι αδυνατούν να αυξήσουν το δικό τους.

Η Δύση έγινε φάντασμα του εαυτού της, γράφει ο Ζακ Αταλί, στο περίφημο βιβλίο του «Παγκόσμια κατάρρευση σε 10 χρόνια» (Εκδόσεις Παπαδόπουλος). Πολύ σωστά, δε, επισημαίνει ότι πρόκειται για μια παράξενη κατάσταση, όπου οι πλούσιοι ζουν σε βάρος των φτωχών, όπου Κινέζοι, οι οποίοι κερδίζουν λιγότερο από 1.000 ευρώ μηνιαίως, διαθέτουν το ήμισυ του εισοδήματός τους για τη χρηματοδότηση των μισθών των Αμερικανών δημοσίων υπαλλήλων, στρατιωτικών ή ερευνητών, που κερδίζουν πάνω από το δεκαπλάσιο του εισοδήματος των πρώτων, όπου το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα χρηματοδοτεί την κατανάλωση των χωρών του Βορρά με τις αποταμιεύσεις των χωρών του Νότου, εισπράττοντας εν τω μεταξύ μεγάλες προμήθειες, όπου οι γηραιότεροι ζουν από τη δουλειά των νέων, όπου οι αρχηγοί των φτωχών κρατών δεν επιθυμούν να δουν τους πολίτες τους να πλουτίζουν γρήγορα, όπου κανείς δεν θέλει να μάθει ποια είναι πραγματικά τα χρέη των κρατών, όπου η θεωρία καταρρίπτεται εντελώς και αδυνατεί ακόμα και να προσδιορίσει τις σχετικές έννοιες, πολλώ δε μάλλον να προβεί σε μια πρακτική εφαρμογή των εννοιών αυτών, όπου όλοι μεταφέρουν τον «λογαριασμό» σε αναρίθμητους αποδιοπομπαίους τράγους.

Σήμερα, λοιπόν, με αφορμή την ενσκήψασα πανδημία, που κανείς δεν ήθελε να λάβει υπόψη του, παρά τις προειδοποιήσεις από το 1999, για να αποφευχθεί μια ολική οικονομική και ανθρωπιστική καταστροφή, δημιουργείται πρόσθετο παγκόσμιο χρέος και κάποιοι... πανηγυρίζουν γι' αυτό!

Είναι απίστευτο, τονίζει ο πρώην υπουργός Ανδρέας Ανδριανόπουλος, να γίνονται πανηγύρια γιατί σηκώνει πάλι κεφάλι ο Λεβιάθαν του κρατισμού. Είναι ένα τελείως παρανοϊκό επιχείρημα. Σε έκτακτες περιπτώσεις που χρειάζονται έκτακτα μέτρα, το κράτος οφείλει να παρεμβαίνει. Αυτή είναι η δουλειά του. Ο ιδιωτικός τομέας δεν μπορεί να επιβάλλει μέτρα περιορισμού των ατομικών ελευθεριών. Οφείλει όμως και να πληρώνει το κράτος, όταν με δικές του αποφάσεις γονατίζει την αγορά και οδηγεί σε απολύσεις και χρεοκοπίες…

Το θέμα είναι τι γίνεται με το νέο βουνό δημόσιου χρέους που ήδη βρίσκεται μπροστά τους. Θα πληρωθεί με τη σιωπηρή υπεξαίρεση της οποίας περιουσίας θα μπορούσαν να έχουν οι γενιές του αύριο ή θα υπάρξει μια πραγματική μεταρρυθμιστική έκρηξη, ικανή να προσφέρει μια νέα ισχυρή ανάπτυξη;

Υπάρχει όμως και ένα άλλο ερώτημα. Μήπως το κύμα του νέου κρατισμού υποδηλώνει και τις πολεμικές συγκρούσεις του υπόλοιπου 21ου αιώνα;

Ιδωμεν, μετά την πανδημία...