Εχει μέλλον η Ευρώπη που γερνά;

Κάθε φορά που στον φίλο μου Δημήτρη κάνω λόγο για τη δημογραφία, εκνευρίζεται και μου απαντά: «δεν έχεις κάτι άλλο να πεις; Έτσι κι αλλιώς ο Κέϋνς ήταν αυτός που είπε ότι μακροπρόθεσμα είμαστε όλοι νεκροί. Τι με νοιάζει λοιπόν η δημογραφία;»

Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τους πολιτικούς. Έχουν μικρό ορίζοντα και άμεσα προβλήματα να αντιμετωπίσουν, κατά συνέπεια οι μακρόπνοες πολιτικές είναι για τους άλλους. Ιδιαίτερα δε αν οι πολιτικές αυτές απαιτούν παρεμβάσεις που υπάρχει κίνδυνος να προκαλέσουν αντιδράσεις.

Και το δημογραφικό, είναι ένα τέτοιο πρόβλημα γιατί συνδέεται άμεσα με τα χρόνια συνταξιοδότησης, την παράταση του χρόνου ζωής, τα οικογενειακά επιδόματα και γενικά με το πολυσυζητημένο κοινωνικό δίκτυο προστασίας.

Είναι έτσι ένα σοβαρό πρόβλημα που καίει και η οποιαδήποτε προσέγγισή του ξυπνά δημαγωγούς, λαϊκιστές και πολλούς γελωτοποιούς, που έχουν έτοιμες συνταγές σωτηρίας ανθρώπων και ψυχών. Στα λόγια βέβαια!

Υπό αυτές τις συνθήκες, το δημογραφικό φθείρει εκ των ένδον την Ευρώπη και δεν είναι λίγοι οι σοβαροί και υπεύθυνοι παρατηρητές που πιστεύουν ότι μπορεί σε βάθος χρόνου να την διαλύσει. Αποκαλυπτικό από την άποψη αυτή ήταν πριν λίγο καιρό ένα μίνι αφιέρωμα του «Εκόνομιστ», που έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου, ίσως σε ώτα μη ακουόντων.

Κατά το βρετανικό περιοδικό, μολονότι η μετανάστευση φέρνει στην Ευρώπη περισσότερους ανθρώπους απ" όσους φεύγουν απ'αυτήν, η εκτίμηση του ΟΗΕ είναι ότι μέχρι το 2050 ο πληθυσμός της θα έχει μειωθεί κατά 5%. Μέχρι τότε, η μέση ηλικία των Ευρωπαίων θα είναι 47 ετών - δηλαδή 9 χρόνια μεγαλύτερη απ' ό,τι στην αρχή του αιώνα και 4 χρόνια μεγαλύτερη από την αντίστοιχη του μέσου Αμερικανού.

Το 2015 υπήρχε στην Ευρώπη ένας άνθρωπος ηλικίας άνω των 65 ετών για κάθε 4 που βρίσκονταν σε ηλικία εργασίας (δηλαδή ποσοστό ηλικιακής εξάρτησης γύρω στο 25%). Μέχρι το 2050 θα υπάρχουν 2, έναντι 3 στην Αμερική.

Ορισμένες χώρες θα υποφέρουν ακόμη χειρότερα. Ισπανία και Ιταλία αναμένεται να έχουν χάσει περισσότερο από το 1/4 του εργατικού τους δυναμικού μέχρι το 2050 και κάτι ανάλογο θα συμβεί και στην Ελλάδα. Εκτιμάται έτσι ότι οι πληθυσμοί του Νότου και της Ανατολής θα συρρικνωθούν 10% περίπου, γεγονός με τεράστια οικονομική και κοινωνική επίπτωση. Με λιγότερους εργαζομένους οι χώρες αυτές κινδυνεύουν να δουν τους ρυθμούς ανάπτυξής τους να παραμένουν στάσιμοι, τη στιγμή που η αύξηση των συνταξιοδοτικών και υγειονομικών δαπανών θα οξύνει το πρόβλημα του δημοσίου χρέους.

Ένα πρόβλημα όμως, το οποίον όπως και αυτό της οικονομικής και νομισματικής ένωσης, εξαρτάται από την πολιτική βούληση των ηγετών της Ε.Ε. να προχωρήσουν με τολμηρά βήματα στην επίλυσή του. Ως προς τη δημογραφία, η Ε.Ε παρουσιάζει επίσης διαφορετικά πρόσωπα και αυτή η κατάσταση δεν βοηθά την αποτελεσματική αντιμετώπιση της κάμψης.

Οι 27 χώρες – μέλη της Ε.Ε. σήμερα, κατηγοριοποιούνται σε τρεις ευρύτερες ομάδες. Στην πρώτη ομάδα, βρίσκονται γυναίκες στις βόρειες και δυτικές χώρες, που τείνουν να κάνουν περισσότερα παιδιά σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (εξαίρεση αποτελεί η Γερμανία). Μολονότι οι δείκτες γονιμότητάς τους είναι κάτω του 2,1 που χρειάζεται για τη διατήρηση του πληθυσμού, η υψηλή μετανάστευση δείχνει ότι στις χώρες αυτές, οι πληθυσμοί τους θα συνεχίσουν να αυξάνονται.

Οι νότιες χώρες της Ευρώπης (δηλαδή η δεύτερη ομάδα) παρουσιάζουν πληθυσμιακή στασιμότητα ή και υποχώρηση. Οι δείκτες γονιμότητας είναι εδώ χαμηλότεροι, σε ορισμένες δε χώρες η εξερχόμενη μετανάστευση είναι υψηλότερη από την εισερχόμενη μετά το 2010. Χαρακτηριστική είναι επίσης η περίπτωση της Ιταλίας, στην οποίαν: οι πιο ηλικιωμένοι Ιταλοί τείνουν να φεύγουν από την εργασία προτού βρεθούν σε ηλικία συνταξιοδότησης, ενώ η έλλειψη παιδικών σταθμών σημαίνει ότι πολλές γυναίκες δεν επιστρέφουν στη δουλειά τους όταν γεννήσουν. Μέχρι να φτάσουν στα 50 τους μόνο λίγο περισσότερες από τις μισές γυναίκες εργάζονται. Σύμφωνα με τον οικονομολόγο Stefano Scarpetta του ΟΟΣΑ, το 2050 θα υπάρχουν στην Ιταλία περισσότεροι άνθρωποι άνω των 50 ετών εκτός αγοράς εργασίας παρά εργαζόμενοι οποιασδήποτε ηλικίας.

Οι πληθυσμοί της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, χωρών που αποτελούν την τρίτη ομάδα, υποχωρούν ταχύτατα - επειδή οι χώρες αυτές έχουν υψηλή εξερχόμενη μετανάστευση. Σχεδόν 2,5 εκατομμύρια Ρουμάνοι σε ηλικία εργασίας (δηλαδή περίπου το 1/5 του πληθυσμού) ζουν αλλού εντός EE. Αυτές οι χώρες έχουν επίσης χαμηλότερα ποσοστά συμμετοχής των ηλικιωμένων και των γυναικών στην αγορά εργασίας (εξαίρεση αποτελούν οι βαλτικές χώρες που ακολουθούν σκανδιναβικά πρότυπα). Η Πολωνία και η Ουγγαρία δίνουν οικονομικά κίνητρα για τις νέες γεννήσεις – όμως αυτά σπανίως αποδίδουν, σύμφωνα με μελέτες.

Αυτές οι δημογραφικές διαφορές επιδεινώνουν τις οικονομικές ανισότητες. Οι Νότιοι εκκινούν από μειονεκτική θέση. Η παραγωγικότητα τους είναι χαμηλή και, έτσι όπως υποχωρεί ο αριθμός των εργαζομένων, το ποσοστό ανάπτυξης τους θα χειροτερεύει. Το ακαθάριστο δημόσιο χρέος τους βρίσκεται ήδη ψηλά και η κατάσταση με βάση τη σημερινή συγκυρία δύσκολα θα αλλάξει με κατευθυνση τη βελτίωση. Η παγκόσμια οικονομία μεταλλάσσεται με γρήγορους ρυθμούς και οι γερασμένες περιοχές δεν μπορούν να παρακολουθήσουν τις μεταβολές.

Η ενδοευρωπαϊκή μετανάστευση στην EE (όπως και σης ΗΠΑ) έκανε τους εργαζομένους να μετακινούνται προς τις πλέον δυναμικές πόλεις και περιοχές. Μελέτη του Κέντρου Ευρωπαϊκών Μεταρρυθμίσεων/CER δείχνει ότι οι λιγότερο πετυχημένες περιοχές τείνουν να είναι πιο γερασμένες και λιγότερο πετυχημένες. Η EE διαθέτει ένα Ταμείο για να ενισχύει τη «συνοχή», όμως οι πόροι του είναι περιορισμένοι και έχει λιγότερες δυνατότητες απ' ό,τι οι εθνικοί προϋπολογισμοί προκειμένου να προβαίνει σε αναδιανομή από τους νικητές στους χαμένους.

Το δημογραφικό είναι έτσι μια ωρολογιακή βόμβα για την ΕΕ, η οποία τώρα βρίσκεται και στη δίνη μιας οξείας μεταναστευτικής κρίσης, που έμμεσα ρίχνει λάδι στη φωτιά.