Πώς η ιδεολογία καθορίζει την οικονομική δραστηριότητα

Η πολιτική, οι κοινωνικές δυνάμεις, η κουλτούρα, οι ψυχολογικές συμπεριφορές, οι ιατρικές συνήθειες και οι οικονομικές λειτουργίες διαμορφώνουν και προσδιορίζουν τα διαρκώς μεταβαλλόμενα όρια μέσα στα οποία οι επιχειρήσεις και τα στελέχη τους λειτουργούν και αναπτύσσονται. Και στα πλαίσια αυτά, όπως αναγνωρίζουν κορυφαίοι ειδικοί της διοίκησης των επιχειρήσεων, ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο ρόλος της κυρίαρχης ιδεολογίας, η οποία επηρεάζει συμπεριφορές και αποφάσεις.

Τι είναι όμως η ιδεολογία; Όρος που το 1801 εφευρέθηκε από τον Antoine Destutt de Tracy, η ιδεολογία σήμερα είναι, κατά πολλούς ειδικούς, η συλλογή ιδεών που μία ανθρώπινη κοινότητα χρησιμοποιεί για να δώσει έκφραση σε αξίες που χαρακτηρίζουν μία ορισμένη συγκυρία. Έτσι, λόγου χάρη, η δικαιοσύνη, η οικονομία, η αυτο-ολοκλήρωση, ο αυτοσεβασμός και ο τρόπος ζωής, είναι αξίες που αποκτούν θεσμική ζωτικότητα μέσα σε ένα σύνολο φαινομένων, γεγονότων, εκδηλώσεων και δυνάμεων που, εκ των ένδον ή απέξω, διαμορφώνουν μία κοινωνική συγκυρία.

Δύο είναι, στη βάση αυτής της παραδοχής, οι μεγάλες ιδεολογίες: ο «ατομισμός» και ο «κοινοτισμός». Οι θεωρητικοί του ατομισμού πιστεύουν ότι μία κοινωνία δεν είναι παρά το σύνολο των ατόμων που τη συνθέτουν και τα οποία, για να πετύχουν, πρέπει να δώσουν μοναχικές μάχες στις οποίες κερδίζουν οι καλύτερα προετοιμασμένοι και γυμνασμένοι. «… Τα άτομα αυτά», έγραφε ο Αλέξης ντε Τοκβίλ στο βιβλίο του «Η Δημοκρατία στην Αμερική», «… αυτοαπομονώνονται από τη μάζα, αποσύρονται από τον κύκλο της οικογένειας και προτιμούν να ζουν σε κοινωνικούς μικρόκοσμους, τους οποίους όμως έχουν συνθέσει τα ίδια…».

Οι μεγάλες αρχές που στηρίζουν την ιδεολογία του ατομισμού είναι: τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα, ο ελεύθερος ανταγωνισμός και η σημασία που δίνεται στις επιθυμίες του καταναλωτή, το ελάχιστο κράτος, η επιστημονική τμηματοποίηση και εξειδίκευση και οι ρυθμοί ανανέωσης των ιδεών που παλαιώνουν.

Η χώρα όπου κυριαρχεί η ιδεολογία του ατομισμού είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, οι οποίες, λένε οι ειδικοί, δεν είναι τυχαίο που σήμερα διαθέτουν τη μεγαλύτερη πολιτικο-στρατιωτική δύναμη στον κόσμο και γνωρίζουν επί 8 συναπτά χρόνια εντυπωσιακή οικονομική άνοδο.

Η ιδεολογία του κοινοτισμού στηρίζεται στην αντίληψη ότι μια ανθρώπινη κοινωνία είναι κάτι περισσότερο από ένα απλό άθροισμα ατόμων. Είναι κάτι πιο οργανικό. Η κοινότητα, συνολικά, έχει ειδικές και επείγουσες ανάγκες, οι οποίες πάνε πιο μακριά από τις αντίστοιχες των ατόμων. Και οι αρχές της επιβίωσης, του αυτοσεβασμού και της δικαιοσύνης εξαρτώνται από την αναγνώριση των αναγκών αυτών. Ως εκ τούτου, η ατομική ανάδειξη εξαρτάται από τη συμμετοχή σε μια οργανική κοινωνική διαδικασία και από τα αισθήματα της ταυτότητας που έχουν τα μέλη της κοινότητας.

Οι βασικές αρχές πάνω στις οποίες εδράζεται η ιδεολογία του κοινοτισμού είναι η ιεραρχία και η ισότητα των αποτελεσμάτων, η συναίνεση, τα δικαιώματα και τα καθήκοντα των μελών της δεδομένης κοινότητας, οι κοινοτικές ανάγκες που δεν συμπίπτουν με τις ατομικές, ο ενεργός σχεδιασμός με έντονη κρατική παρουσία και η αλληλεξάρτηση. Η τελευταία αφορά βέβαια όλους τους τομείς της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής δραστηριότητας και επεκτείνεται μέχρι τον τομέα της εκπαίδευσης.

Οι χώρες που κυριαρχούνται από την ιδεολογία του κοινοτισμού στην εποχή μας είναι η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα, κατ’ ανάγκην η Κομμουνιστική Κίνα και οι περισσότερες μουσουλμανικές χώρες.

Στην Ευρώπη, ο κοινοτισμός αναπτύχθηκε στις αποκαλούμενες σοσιαλδημοκρατικές χώρες της Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης και τώρα προωθείται στη Γαλλία μέσω του Ισλάμ. Σε θεωρητικό επίπεδο, ο κοινοτισμός θεωρείται ως η ιδεολογία του «ασιατικού καπιταλισμού», η οποία παρά τις γραφειοκρατικές αγκυλώσεις της μπορεί να δημιουργεί συλλογικές αναστάσεις.

«… Το γεγονός αυτό», επισημαίνει ο Αμερικανός οικονομολόγος Τζορτζ Σ. Λοτζ, «… επιβεβαιώνει την άποψη ότι η ιδεολογία του κοινοτισμού βοηθά τη χάραξη εθνικών πολιτικών οι οποίες στηρίζονται κατά πρώτον στην παραγωγή πλούτου και στη συνέχεια ασχολούνται με τη διανομή του...».

Αντίθετα, στη Δύση, η ιδεολογία του ατομισμού, που έχει τις ρίζες της στην Αρχαία Ελλάδα, δημιουργεί κοινωνίες αντιπαλότητας στις οποίες όμως κυριαρχεί ο πλουραλισμός των ομάδων συμφερόντων. Κατά συνέπεια, οι δυτικές κοινωνίες και ιδιαίτερα αυτές στις οποίες ο ατομισμός υπερισχύει του κοινοτισμού, είναι πολύ πιο δυναμικές και γονιμότερες σε ιδέες. Επίσης, οι κοινωνίες αυτές είναι πολύ ανοιχτές και στο εσωτερικό τους η κριτική συζήτηση είναι το ζωογόνο στοιχείο στην επιστημονική σκέψη, που ταυτόχρονα την ελέγχει αλλά και την ανανεώνει. Έτσι, ανάλογα με τον βαθμό κυριαρχίας του ατομισμού ή του κοινοτισμού σε μία κοινωνία, η τελευταία προσαρμόζεται ή όχι σε μεταβαλλόμενα περιβάλλοντα.

Υπό αυτές τις συνθήκες, ο Λοτζ επισημαίνει ότι, στην εποχή μας, η καλύτερη λύση για μία κοινωνία είναι ο συνδυασμός ατομισμού και κοινοτισμού, τονίζει όμως ότι οι κοινωνίες -όπως οι αγγλοσαξονικές- που είναι ρεαλιστικές και ατομικιστικές, στη διάρκεια του 21ου αιώνα θα έχουν το πάνω χέρι σε καινοτομίες και ανάπτυξη, γιατί θα διαθέτουν τον απαιτούμενο ατομικό δυναμισμό που τροφοδοτεί την αποκαλούμενη «δημιουργική καταστροφή».