Περισσότερο ή λιγότερο κράτος;

Η θερμοκρασία δεν πρέπει να ξεπερνούσε σε βαθμούς αυτή της κατάψυξης. Σήκωσα τον γιακά και έχωσα τα χέρια μου στις τσέπες, σφίγγοντας τα δόντια για να μη χτυπάνε σαν καστανιέτες, όταν άκουσα μια γυναικεία φωνή να φωνάζει το όνομα μου. Γυρίζω και τι να δω; Η Δάφνη, η παλιά μου συμμαθήτρια. Αμέσως αγκαλιές, φιλιά και αποφασίζουμε να πάμε κάπου πιο ζεστά να τα πούμε.

-Η συνάντηση μας συνέπεσε με την επέτειο της πτώσης του τείχους του Βερολίνου, είπα για να δώσω έμφαση στο γεγονός που βρεθήκαμε μετά από τόσα χρόνια.

-Το γνωρίζω. Εκείνη την εποχή σπούδαζα στο Βερολίνο.

-Σοβαρά; Άρα είσαι η κατάλληλη να απαντήσεις στο ερώτημα: Σοσιαλισμός ή καπιταλισμός;
Βότκα ή Μπέρμπον;

Τελικά επέλεξε ένα μπουκάλι σαμπάνια και έχυσε αργά το αφρώδες υγρό στα ποτήρια. Περίμενε να κατακαθίσουν οι φυσαλίδες και πρόσθεσε λίγο ακόμα. Κατόπιν άρχισε να εξηγεί:

-Ανάμεσα στις συμπληγάδες της παγκοσμιοποίησης και της χρηματοοικονομικής μεγέθυνσης, οι έννοιες σοσιαλισμός και καπιταλισμός φαντάζουν απαρχαιωμένες. Περιγράφουν δυνατότητες, όχι πραγματικότητες. Επιμένουν να εξιδανικεύουν τον ιδιωτικό ή τον δημόσιο τομέα κατά το δοκούν. Είναι λάθος. Και οι δύο τομείς αποτελούν τα πόδια της οικονομίας που πρέπει να είναι υγιή, προκειμένου να πάει μπροστά, περπατώντας ή τρέχοντας.

-Ακόμα και στην σημερινή εποχή;

-Από παλιά. Το ισχυρό εθνικό κράτος και οι στοιχειώδεις κρατικές δομές, αποτελούσαν αναγκαία συνθήκη για την επιβίωση και άνθηση του βιομηχανικού καπιταλισμού. Κι αυτό δεν είναι εφικτό χωρίς την άσκηση ή απειλή άσκησης βίας. Χωρίς τα όπλα να το προστατεύουν, κανένα σύστημα δεν μπορεί να διαρκέσει. Θεμέλιο κάθε οργάνωσης είναι η επιβολή της συμμόρφωσης με τα συμφωνηθέντα. Πίσω από κάθε τραπεζίτη που παράγει χρήμα, βρίσκεται κάποιος με ένα όπλο. Η δύναμη της κυριαρχίας, γεννά τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα, όπως είχε πει ο Alexander Hamilton.

-Ποιος είναι αυτός;

-Ο πρώτος υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ. Αυτός που απεικονίζεται στο δεκαδόλαρο.

 -Ωστόσο όταν ήμασταν φοιτητές, ο διαχωρισμός κρατικού παρεμβατισμού και περισσότερης ελευθερίας, κυριαρχούσε στον πολιτικό και οικονομικό διάλογο.

- Το πρόβλημα ξεκινάει από την κυριαρχία των απλοϊκών αντιλήψεων για περίπλοκα συστήματα. Από καταβολής κόσμου οι κοινωνίες σκέφτονταν με τρόπο δυαδικό. Υπήρχε ανέκαθεν το «εμείς» και οι «άλλοι». Τότε όλοι παρακολουθούσαν δύο πυγμάχους, είπε και σήκωσε τις γροθιές της, σε στυλ Mike Tyson. Με το κόκκινο σορτσάκι ο αριστερός, υποστήριζε ότι αν αφήσουμε τις δυνάμεις της αγοράς ανεξέλεγκτες, θα καταλήξουμε σε ασυδοσία. Με το μπλε, ο υπέρμαχος της ελεύθερης αγοράς υποστήριζε πως όσο πιο λίγα εμπόδια υπάρχουν, τόσο πιο πολύ ευνοείται η διέλευση στις λεωφόρους της επιχειρηματικότητας, η μόνη δίοδος προς την ευμάρεια. Ο αγώνας έληξε το 1989, όταν έπεσε το τείχος του Βερολίνου. Ο κόκκινος πυγμάχος βγήκε νοκ άουτ.

-Έχει απαντηθεί το ποιοι ήταν οι λόγοι;

-Έχουν ειπωθεί άπειρες θεωρίες, όμως δύο φαίνεται να είναι οι βασικότερες. Το σύστημα της ελεύθερης αγοράς παράσχει πιο αποτελεσματικά τα αγαθά, από οποιονδήποτε προγραμματισμό. Η καταναλωτική ζήτηση δεν μπορούσε να ενεργοποιήσει την ανάπτυξη στην ΕΣΣΔ, καθώς η ατομική κατανάλωση ήταν επίτηδες σε χαμηλό επίπεδο, ώστε οι διαθέσιμοι πόροι να στρέφονται προς τη βαριά βιομηχανία και το στρατό. Η δεύτερη ήταν η ανάπτυξη της πληροφορικής. Ο συγκεντρωτικός προγραμματισμός, ο αυστηρός έλεγχος και η γραφειοκρατία, εμπόδισαν τον τεχνολογικό μετασχηματισμό.

 -Να σου βάλω άλλο ένα; ρώτησα

-Μήπως το παρακάνουμε; είπε ενώ ταυτόχρονα έτεινε το ποτήρι της.

Της έβαλα. Χαλάρωνε περισσότερο με κάθε ποτήρι που έπινε. Γέμισα και το δικό μου.

-Το ότι επικράτησε τελικά ο καπιταλισμός, μάλλον αποδεικνύει την υπεροχή του, είπα δεικτικά, περήφανος που κέρδισε ο δικός μου πυγμάχος τον δικό της.

-Το πλεονέκτημα της ελεύθερης αγοράς, είναι ότι δίνει στον καταναλωτή την δυνατότητα της επιλογής. Να επιλέγει αν θα αγοράσει ή δεν θα αγοράσει. Έτσι ισορροπούν οι αντίρροπες δυνάμεις της προσφοράς και της ζήτησης. Ο μεν πωλητής επιθυμεί να πουλήσει όσο το δυνατόν ακριβότερα αλλά επειδή ο καταναλωτής έχει την ελευθερία της επιλογής, δεν αγοράζει αυτό που κρίνει ως υπερτιμημένο, αναγκάζοντας τον πωλητή να ρίξει τη τιμή.

Μέσα μου άρχισε να διεξάγεται μια σιωπηρή δίκη. Οι σκέψεις χόρευαν στο μυαλό μου. Κάτι άρχισε να με ενοχλεί. Βρήκα τι ήταν και της το ανάφερα.

-Κάθε οικονομικό σύστημα προσπαθεί να φέρει σε ισορροπία τις αντίθετες έννοιες ελευθερία και ισότητα. Ο φιλελευθερισμός θεωρεί πως αποτελεσματικό οικονομικό σύστημα είναι εκείνο που ανοίγει ευκαιρίες για όλους. Που επιτρέπει να αναπτύξουν τις ικανότητες τους δίχως να συνθλίβονται μέσα σε μια άκαμπτη δομή. Όμως χωρίς ισότητα στους όρους του ανταγωνισμού, η ελευθερία δεν χάνεται;

-Ο καπιταλισμός είναι ένα παιχνίδι που παίζεται σωστά, μόνο όταν όλοι οι παίχτες σέβονται τους κανόνες. Αλλιώς δεν είναι καπιταλισμός, είναι γκανγκστερισμός.

-Γκανγκστερισμός; απόρησα.

-Όταν η δύναμη του καταναλωτή αίρεται, τι συμβαίνει; Ας φανταστούμε ότι έχουμε χαθεί στην έρημο. Ξαφνικά βλέπουμε μπροστά μας κάποιον να πουλάει νερά. «Πόσο το μπουκαλάκι;» ρωτάμε, «1.000€ και αν σου αρέσει», απαντά κουνώντας μας το -μεσαίο- δάχτυλο της αόρατης χείρας. Εκεί δεν υπάρχει επιλογή. Αναγκαστικά πληρώνεις, αν έχεις. Εναλλακτικά, μη έχοντας άλλη επιλογή, το αποσπάς με την βία. Αλλιώς θα διψάσεις. Το σύστημα λειτουργεί όπως τα σαγόνια του κροκόδειλου, μόνο προς την μια κατεύθυνση. Αν είσαι στην λάθος πλευρά, έπαιξες και έχασες.

Δείχνει το ποτήρι μου και με ρωτάει βουβά. Κουνώ αρνητικά το κεφάλι. Αποδεικνύεται πως αντέχει τη σαμπάνια, περισσότερο από ότι οι γερμανοί την μπύρα. Πίνει ένα ακόμα πριν συνεχίσει. Μόνο σε διαφημίσεις αναψυκτικών είχα διαπιστώσει τέτοια δίψα.

-Ο λόγος που εκμηδενίζεται το δικαίωμα της επιλογής, είναι επειδή η κατανάλωση του νερού αποτελεί ζήτημα επιβίωσης. Η απορρύθμιση πρέπει να έχει ένα όριο. Να ζούμε με κάποια πρότυπα, τα οποία θα αποφασίζονται από μια ανεξάρτητη αρχή, που να διαθέτει εξουσία ως προς την επιβολή τους. Δεν μπορεί να αποφασίζει ο καταναλωτής ή ο επιχειρηματίας για το πόσο φθόριο θα περιέχει το νερό.

-Η πάση θυσία επιδίωξη του κέρδους μπορεί να ευνοεί την ανισότητα, παραδέχτηκα, αλλά τελικά όλοι καρπώνονται ένα κομμάτι της πίτας, γιατί ο συνολικός πλούτος αυξάνεται. Καθημερινά αντικείμενα που διευκολύνουν την ζωή μας, όπως το αυτοκίνητο ή ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, δεν θα υπήρχαν σήμερα -ή θα αργούσαν πολύ να εμφανιστούν- αν δεν υπήρχαν τολμηροί καινοτόμοι που ρίσκαραν.

-Αυτό συμβαίνει επειδή η σύγχρονη οικονομία κατευθύνεται από τη αρχή του ωφελιμισμού.

-Έτσι όπως το θέτεις δεν ακούγεται σαν ευγενές κίνητρο.

-Η βασική αρχή δεν είναι ούτε ηθική ούτε ανήθικη. Ο καθένας αποφασίζει ξεχωριστά για το ατομικό του συμφέρον. Το μειονέκτημα που κάνει τον δημόσιο τομέα να έχει χαμηλή παραγωγικότητα, είναι πως η ατομική ευθύνη υποκαθιστάται από την ομαδική ανευθυνότητα. Το κέρδος, υλικό και ηθικό, δεν έχει συγκεκριμένο αποδέκτη. Αντίθετα, ο καπιταλισμός διαθέτει ένα μοναδικό ψυχολογικό πλεονέκτημα: πατάει στην ελπίδα για τη δυνατότητα πλουτισμού. Αυτή είναι η κινητήρια δύναμη του. Έχεις την ελευθερία να γίνεις πλούσιος, έστω και από τζόγο. Η επιθυμία είναι ο πρώτος σπόρος του νου. Κάθε ένας μπορεί να ονειρεύεται «να πιάσει την καλή». Δεν χρειάζεται βέβαια να πούμε τι πιάνει συνήθως.

-Πιστεύεις ότι δεν υπάρχει ρεαλιστική πιθανότητα να ανέλθεις οικονομικά, μέσα από σκληρή ή έξυπνη προσπάθεια;

-Πιστεύω στην ικανότητα του μυαλού να κάνει κάτι τέτοιο να μοιάζει ρεαλιστικό. Η πίστη στην επιτυχία είναι μεγαλύτερη από το φόβο της αποτυχίας. Να σου βάλω ένα τελευταίο;

-Αν πιω λίγο ακόμα, δεν θα μπορώ να βαδίζω σε ευθεία μετά.

Πραγματικά δεν μπόρεσα. Έχοντας αδειάσει και το δεύτερο μπουκάλι, με το βλέμμα θολωμένο από την μαζική επίθεση του αλκοόλ, σηκωθήκαμε μαζεύοντας κουράγιο, για να αντιμετωπίσουμε τον άνεμο και την βροχή που μας περίμεναν.